(206) પ્રણાલિકાગત જન્મદિવસોની ઊજવણીઓ

Click here to read in English 

આજે ૭મી જુલાઈ છે અને તે મારો જન્મદિવસ છે. આગળ વધવા પહેલાં સ્પષ્ટતા કરી લઉં કે આ આર્ટિકલ એ મારો અંગત ન રહેતાં સૌ કોઈને લાગુ પડતો સાર્વત્રિક બની રહે તેવો મારો ઈરાદો છે. મારો જન્મદિવસ એ તો માત્ર મારા આજના લેખને લખવા માટેના પ્રોત્સાહનથી વિશેષ કશું જ નથી. ભાષાકીય વ્યાકરણની પરિભાષામાં ‘મારો જન્મદિવસ’ શબ્દોમાં ‘મારો’ એ સંબંધ કે માલિકીવાચક સર્વનામ છે અને ‘જન્મદિવસ’ ના વિશેષણ તરીકે છે. હવે જો ‘મારા’ શબ્દ ઉપર ભાર મૂકીને કહેવામાં આવે તો એવું સમજાય કે આ દિવસ એ માત્ર મારો જ જન્મદિવસ છે, અન્ય કોઈનો નહિ; પરંતુ, એમ સંભવી શકે નહિ, કેમકે આ દિવસ ઉપર એકમાત્ર મારા એકલાનું ધણિયાપું ન હોઈ શકે. હયાત કે સ્વર્ગસ્થ એવા અસંખ્ય માણસો આ દિવસે જન્મ્યા હશે અને ભવિષ્યમાં આ જ દિવસે કેટલાય જન્મશે પણ ખરા.

મારા શીર્ષકનો પહેલો શબ્દ બતાવે છે કે દુનિયા આખીયમાં ઊજવાતા જન્મદિવસો માત્ર પ્રણાલિકાગત જ હોય છે અને તેમનો ઉદ્દેશ પણ ઊજવનારની આર્થિક ક્ષમતા અને સામાજિક મોભાનું પ્રદર્શન કરવાનો જ હોય છે. મિજબાનીઓ અને જન્મદિવસની ઊજવણીઓ વીજળી અને ગાજવીજની જેમ એકબીજા સાથે સંકળાએલી હોય છે. જ્યાં જ્યાં જન્મદિવસની ઊજવણીઓ હોય, ત્યાં ત્યાં મિજબાનીઓ તો હોવાની જ! જન્મદિવસની મિજબાનીઓ ઘરે રાખવામાં આવતી હોય કે મોંઘી હોટલોમાં, પણ તેમાં સ્પષ્ટ ખ્યાલ એ જ હોય છે કે મિત્રો અને કુટુંબીજનો સાથે મળીને બધાંયે ખુશમિજાજથી બસ આનંદ જ લૂંટવો.

અહીં વિચાર માગી લે તેવી વાત એ છે કે શું આવી પરંપરાગત ઊજવણીઓનો ધ્યેય માત્ર એ જ હોય છે કે ખાવુંપીવું, નાચવું (પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિએ) કે એવી બધી આમોદપ્રમોદની પ્રવૃત્તિઓ થકી બસ જલસા જ કરવા! હું મારા વાંચકોનો ઉત્સાહભંગ નહિ કરું, કેમ કે હું પણ સમજું છું કે આવા ઉત્સવોની ઉજવણીઓમાં મનોવૈજ્ઞાનિક ઘણા લાભો સમાએલા હોય છે. પાર્ટી કે મિજબાનીનું મુખ્ય પાત્ર, નર કે નારી જે કોઈ હોય તેના તરફ ઓછામાં ઓછું બધાયનું ધ્યાન કેન્દ્રિત તો થતું જ હોય છે અને તે એક દિવસ પૂરતી પણ તે કે તેણીની સંપૂર્ણ કાળજી લેવામાં આવતી હોય છે અને તેની લાગણીઓ પણ સાચવવામાં આવતી હોય છે. બાળકો તો ખાસ અનુભવતાં હોય છે કે તેમને બધાં ખૂબ ચાહે છે. સામાન્ય દિવસોમાં લાગતું એકાકીપણું આ ખાસ દિવસે અદૃશ્ય થઈ જતું હોય છે.

જન્મદિવસો કે અન્ય સામાજિક દિવસો મનાવવા પાછળ ચીલાચાલુ વ્યવહાર કે ઉલ્લાસમય આનંદથી વિશેષ મહત્વનું જો કંઈ હોય તો તે એ છે કે વ્યક્તિએ તે દિવસે પોતાના ભૂતકાળ તરફ જઈને જીવનનાં થોડાંક લેખાંજોખાં કરી લેવાં જોઈએ અને પોતાના ભવિષ્યને ઉજ્જ્વળ બનાવવા માટેના કેટલાક હકારાત્મક સંકલ્પો પણ કરવા જોઈએ. આ એક ખાસ પ્રતિકાત્મક પ્રસંગ હોય છે કે જે માણસને પોતાના જીવનના આધ્યાત્મિક અને માનવતાદર્શી એવા આત્મસુધારણા માટેના વિચારોને બળ પૂરું પાડે છે. આ એક એવો દિવસ છે કે માણસે ભૂતકાળમાં પોતાના જીવનમાં જો કોઈ ભૂલો કરી હોય તો તેમને યાદ કરી લેવાની હોય છે અને શક્ય તેટલા પ્રયત્ને એવી ભૂલોને પોતાના સારા ભવિષ્યના નિર્માણ માટે સુધારી લેવાની હોય છે. જીવનમાં જે કંઈ વીતી ચૂક્યું છે તેનું આત્મમંથન કરીને ભાવી જીવનમાં જે જે ક્ષેત્રમાં સુધારા લાવવા જરૂરી હોય તે અંગેના માર્ગો અને ઉપાયો વિચારી લેવાના હોય છે. લ્યુસી લાર્કોમ (Lucy Larcom) નોંધે છે કે “જીવનમાં જે કંઈ ગયું તે ભૂતકાળ સાથે ગયું, તેમ માનીને હજુ ભવિષ્યમાં કંઈક વધારે સારું આવવાનું છે તેવું દરેકે વિચારવું જોઈએ.”

જન્મદિવસની ઊજવણીઓ માત્ર ભૌતિકવાદી ખ્યાલ ઉપર આધારિત ન રહેતાં તેમાં પોતપોતાની ધાર્મિક આસ્થાઓ કે માન્યતાઓ પ્રમાણેની આધ્યાત્મિકતા કે ધર્મભાવનાનું તત્વ પણ તેમાં ઊમેરાવું જોઈએ. આ એક એવો દિવસ ગણાવો જોઈએ કે જ્યાં આપણે ઈશ્વર કે જે એક અને માત્ર એક જ છે, પવિત્ર છે, સર્વશક્તિમાન છે અને સકળ જીવોનો જીવનદાતા છે એવા તેનો તેની નયામતો (બક્ષિસો) બદલ આભાર માનવામાં આવે. પોતાના જન્મદિવસને ઊજવનાર વ્યક્તિએ સાચા હૃદયથી ઈશ્વરને પ્રાર્થના પણ કરવી જોઈએ કે પોતાના જીવનનાં તમામ ક્ષેત્રોમાં ઉત્તરોત્તર પ્રગતિ થાય અને પોતે જાણે કે અજાણ્યે કોઈ પાપ કર્યાં હોય તો સાચા દિલે થતા તેના પશ્ચાત્તાપને કબૂલ કરવામાં આવે અને પોતાને માફ કરી દેવામાં આવે. આ જન્મદિવસ એ સમગ્ર જીવનનો વચગાળાનો એક એવો દિવસ છે કે જ્યાં માણસે પોતાના જીવનનું તે દિવસ સુધીનું સરવૈયું મેળવી લઈને હિસાબખિતાબ ચોખ્ખો કરી લેવાનો હોય છે.

મિત્રો, અત્રેથી વિદાય લેવા પહેલાં, તમે માનો યા ન માનો પણ, હું સાવ સંક્ષિપ્તમાં અને એકદમ ચોખ્ખી એવી માનવજીવનની ફલશ્રુતિનું રહસ્ય સમજાવવા માગું છું જે આ પ્રમાણે છે : (૧) જ્યારે આપણો જન્મ થતો હોય છે, ત્યારે આપણે ઈશ્વરસર્જિત (God-made) નર કે નારી હોઈએ છીએ. (૨) જ્યારે આપણે સમાજમાં ઊછરતાં હોઈએ છીએ અને પુખ્ત વયનાં થતાં હોઈએ છીએ, ત્યારે આપણે માનવસર્જિત (Man-made) નર કે નારી બનતાં હોઈએ છીએ; અને/પણ, (૩) આપણે સ્વયં બનેલાં (Self-made) નર કે નારી તો ત્યારે જ બની શકીએ જ્યારે કે આપણે આપણામાં આંતરિક ક્રાંતિ (બદલાવ) લાવવા માટે પ્રયત્નશીલ રહીએ.

છેલ્લે, મજાકમાં કહું તો તમારાં બધાંયની વતી હું મને પોતાને મારા જન્મદિવસની મુબારકબાદી પાઠવું છું!

નેકદિલે અને ભ્રાતૃભાવે આભારસહ,

– વલીભાઈ મુસા

નોંધ : –

હળવા મિજાજે ગમ્મતગુલાલ ઊડાડું તો મહાત્મા ગાંધીજીએ ૧૯૪૨માં અંગ્રેજોને ‘ભારત છોડો’ની હાકલ કરી તેના આગલા વર્ષે આજની તારીખે હું આ દુનિયામાં આવી ચુક્યો હતો. આજના દિવસે હું ૬૯ વર્ષ પૂરાં કરીને ૭૦મા વર્ષમાં પ્રવેશી રહ્યો છું, જે માટે આભાર એ સર્વશક્તિમાન સર્જનહારનો જે મારે મારા લેખમાં જ ક્યાંક વ્યક્ત કરવો જોઈતો હતો.

Translated from English version titled as “Customary celebrations of birthdays” published on July 07, 2009