(207) “રૂદન” – માનવજીવનની લાગણીઓની એક અજોડ અભિવ્યક્તિ!

Click here to read in English version with Images

આપણી પાસે કોઈ ઠોસ અને નિર્ણયાત્મક સાબિતી નથી કે જે થકી આપણે કહી શકીએ કે મનુષ્ય સિવાયનાં અન્ય પ્રાણીઓ પણ રૂદન કરતાં હશે! આ લેખ માનવીઓ ઉપર કેન્દ્રિત હોઈ આપણે પ્રાણીઓ સાથે કોઈ લેવાદેવા નથી. ટોમ લુત્ઝ (Tom Lutz) નામના જીવવિજ્ઞાની લાક્ષણિકતાઓને અનુલક્ષીને આંસુઓના ત્રણ પ્રકાર આપે છે. (1) મૂળભૂત (Basal) આંસુ (2) પ્રત્યાઘાતી (ઈજાના ફલસ્વરૂપ) આંસુ; અને, (3) લાગણીજન્ય (મનોવૈજ્ઞાનિક કારણથી નિપજતાં) આંસુ. પરંતુ, અહીં પણ મારો એવો કોઈ ઈરાદો નથી કે હું રૂદન કે આંસુ સારવાની પ્રક્રિયાનો કોઈ વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ રજૂ કરું. હું હવે પછી અહીં ફક્ત લાગણીજન્ય આંસુઓ વિષેની જ ચર્ચા હાથ ધરીશ.

ચાર્લ્સ ડાર્વિને (Charles Darwin) કહ્યું છે કે ‘રૂદન એ મનુષ્યની વિશિષ્ટ પ્રકારની સાંવેગિક અભિવ્યક્તિ છે’. રૂદનને કોઈ ઉંમર, લિંગ કે સંસ્કૃતિના ભેદ નડતા નથી અને માનવજીવનમાં આ સંવેગ યુગો સુધી ચાલ્યા જ કરશે. રડનારને કોઈ બાહ્ય સત્તા કે શક્તિ તેને તેમ કરતાં અટકાવી શકે નહિ, જ્યાં સુધી કે વ્યક્તિ પોતે જ પોતાની મેળે અથવા પોતાની ઈચ્છાથી રડવાનું બંધ ન કરી દે! ઘણીવાર એમ પણ બનતું હોય છે કે રડનાર પોતે પણ પોતાના રૂદન ઉપર અંકુશ મૂકી ન શકે, જ્યાં સુધી તેની પ્રસન્નતા કે ગમગીનીનું મૂળભૂત જે કોઈ કારણ હોય તેની અસર સંપૂર્ણપણે તેના મનમાંથી સાવ ભૂંસાઈ ન જાય.

આર્નોલ્ડ એચ. ગ્લાસો (Arnold H. Glasow) નોંધે છે કે ‘રૂદન એ એક માનસિક રાહત આપનાર અને મનોવૈજ્ઞાનિક આરામપ્રદ ઔષધ કે પ્રશાંત બનવા માટેના ઈલાજ સમાન છે.’ રૂદન એ મૂલ્યવાન હોવા છતાં મફત છે અને ઈશ્વરની માનવજાતને એક મહામૂલી ભેટ છે. તે માત્ર બાળકો કે સ્ત્રીઓ પૂરતું સીમિત નથી, એ બધાયના માટે છે. તે કુદરતી હોવા ઉપરાંત તંદુરસ્તીપૂર્ણ અને મનને સ્વસ્થતા અર્પનારું છે. શારીરિક અને માનસિક રીતે સક્ષમ રહેવા માટે રડવું અત્યંત જરૂરી છે. કોઈકવાર ગમ કે ખુશીનું આંખોમાં આંસુ લાવીને શમન ન કરવામાં આવે તો કમજોર દિલના માણસ માટે તે પ્રાણઘાતક પણ સાબિત થઈ શકે છે. આ તબક્કે હું મારા વિષયને સાહિત્યિક એવી પશ્ચાદભૂમિકા સાથે સાંકળીશ કે જેથી રૂદનના માનવજીવનમાંના મહત્વને હું ન્યાયસંગત ઠરાવી શકું. હવે આપણે આલ્ફ્રેડ લોર્ડ ટેનિસન (Alfred Lord Tennyson) ના શબ્દચિત્રમય કાવ્ય “Home They Brought Her Warrior Dead” (તેના મૃત યોદ્ધા પતિને ઘેર લાવવામાં આવ્યો) નો સાર નહિ, પણ એ કવિના આ અદભૂત સર્જનનો મૂળ પાઠ જ અંગ્રેજીમાં આપીશ, એટલા માટે કે તેનો મૂળ ભાવ ગુજરાતી અનુવાદમાં નહિ જળવાય! સ્થળસંકોચના કારણે હું આ કાવ્યનો અહીં લિંક જ આપું છું.

ઉપરોક્ત કાવ્ય સ્વયં સ્પષ્ટ હોઈ તેનું કોઈ અર્થઘટન કરવું મને જરૂરી લાગતું નથી. કોઈ કદાચ એમ દલીલ કરે કે જો આંખનાં આંસુઓ આપણા કોઈ અવસાન પામેલ પ્રિયજનને પાછું ન લાવી શકે, આપણા ભગ્ન પ્રેમને પુન: સ્થાપિત ન કરી શકે કે પછી આપણી ગુમાવી દેવાએલી સમૃદ્ધિને પાછી ન વાળી શકે તો તેમને વહાવવાનો શો અર્થ? આવું તત્વજ્ઞાન ડહોળવું તેઓના માટે જ શક્ય બની શકે જેમને પોતાના જીવનમાં આવી પરિસ્થિતિઓમાંથી પસાર થવાનું ન બન્યું હોય! કોઈ વાંઝણી સ્ત્રી પ્રસુતાની વેદનાને ક્યાંથી સમજી શકે! રૂદન એ માનવજીવનનું એવું આશ્ચર્ય છે કે જેણે યુગોથી લોકોને ગૂંચવ્યે જ રાખ્યા છે. ઉપરના કાવ્યનો સંદેશ એકદમ સ્પષ્ટ છે કે હર્ષ કે શોકના આઘાતનો સામનો થવો જ જોઈએ અને રૂદન જ એક એવો ઉપાય છે કે જે વ્યક્તિને એવા આઘાતમાંથી બહાર લાવી શકે અને તેને હળવી બનાવી શકે.

લોકો રડે છે, જ્યારે કે તેઓ ઉદાસ, ભયભીત, ક્રોધિત અને હતાશા કે વેદનામય સ્થિતિમાં હોય; અને વળી કેટલીક વાર તો તેઓ ખુશ હોય ત્યારે પણ રડી પડતા હોય છે. રડવું બધા જ સંવેગોમાં ઉદભવતું હોય છે અને તે વ્યક્તિને જન્મથી મૃત્યુ પર્યંત માનસિક રીતે સ્વસ્થ રહેવા માટેનું પોતાનું યોગદાન પૂરું પાડે છે. વચ્ચે, આપણે નવીન જન્મતાં બાળકોના રડવા વિષે થોડોક વિચાર કરી લઈએ, જ્યારે કે ઉપર દર્શાવ્યા મુજબ વ્યક્તિના સમગ્ર જીવન સાથે રૂદન તો સંકળાએલું જ હોય છે. આ એક ભેદભરમવાળો મુદ્દો છે એ અર્થમાં કે કોઈ નવજાત શિશુને કોઈ કઈ રીતે પૂછી શકે કે તે શા માટે રડે છે! વળી, આપણે પોતે પણ આપણા જન્મ વખતે રડ્યાં હોઈશું, પણ એ રડવા પાછળનાં કારણો તો આપણને ક્યાંથી યાદ હોય! આ કારણો સંખ્યામાં એકથી વધારે હોઈ શકે અને તેમની આપણી પૂર્વધારણા કે આત્મસ્ફૂરણા વડે માત્ર કલ્પનાઓ જ કરી શકીએ. આમ એ બધાં કારણોને આપણે સત્તાવાર કે ભરોંસાપાત્ર પણ ન ગણી શકીએ કેમ કે સંશોધકોએ જે તારણો શોધ્યાં હોય તેમનાથી અલગ પડવાની પણ શક્યતાઓ રહેલી છે.

અહીં હું બાર ઈમામી શીઆ મુસ્લીમ સમુદાયના માસુમ ઈમામો (આધ્યાત્મિક નેતાઓ) પૈકીના કોઈ ઈમામે ફરમાવેલી એક હદીસ (મુખવચન કે ફરમાન) કે જે મારા સાંભળવામાં આવેલ છે તેને દર્શાવ્યા સિવાય મારી જાતને રોકી શકતો નથી. આપ ઈમામે ફરમાવેલા કથન મુજબ જ્યારે કોઈ નવીન જન્મેલ બાળક સતત રડ્યા કરતું હોય અને ચૂપ ન થતું હોય, ત્યારે તે બાળકની માતાએ પોતાનું ડાબું પડખું નીચેના ભાગે રહે તે રીતે બાળકને આલિંગન દેતાં પથારીમાં એવી રીતે સૂઈ જવું જોઈએ કે જેથી તેનો કાન તે ભાગે ચીપકાએલો રહે અને તે બાળક માતાના હૃદયના ધબકારને નિકટતાથી સાંભળી શકે. બાળક જો કોઈ શારીરિક તકલીફથી પીડાતું નહિ હોય, તો તરત જ છાનું રહી જશે. આ પ્રક્રિયા કરવા પાછળની દલીલ એ છે કે બાળકે પોતાની ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન માતાના ઉરધબકારને પૂર્ણ વિકસિત સ્થિતિમાં આવ્યું હોય ત્યાંથી માંડીને જન્મ સુધી જે સાંભળ્યો હોય અને તેના અજ્ઞાત મનમાં સંઘરાએલો હોય તે જ પરિચિત અવાજ તેને ફરીથી સાંભળવા મળે છે અને આમ પોતે તે જ ધબકાર તરફ પોતાનું ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે અને શાંત થઈ જાય છે.

માનવીનું જીવન રૂદનથી જ શરૂ થાય છે અને આ જ રૂદન જન્મથી જ આપણા શ્રેષ્ઠ મિત્ર તરીકે આપણી સાથે રહેતું હોય છે. આ મિત્રાચારીને આપણે જ્યારે જ્યારે પણ જિંદગીમાં રડવાનો મોકો મળે, ત્યારે રડી લઈને તેને જીવંત રાખવી જોઈએ. જીવનમાં મળતી આવી તકને ગુમાવ્યા વગર વ્યક્તિએ સ્વાભાવિક અને મુક્ત મને રડી લેવું જોઈએ. અશ્રુને ખાળવાં કે રોકી રાખવાં એ માનસિક અને શારીરિક એમ બંને રીતે હાનિકારક છે. ઘણીવાર ઘરનાં કોઈક વડીલજન કોઈક કુટુંબીજનના અવસાન નિમિત્તે પોતાનું મન મક્કમ કરીને પણ રડવાનું એવા શુભ ઈરાદાથી ટાળતાં હોય છે કે જેથી કુટુંબનાં બાકીનાં માણસોમાં મરનાર પરત્વેના પોતાના દુ:ખને સહન કરવા માટેની હિંમત જળવાઈ રહે. પરંતુ, કોઈ વ્યક્તિ વારંવાર અશ્રુને રોકી રાખવાની પોતાની આવી વૃત્તિ કે રીતને ચાલુ રાખે તો લાંબા ગાળે એવું પણ બની શકે કે તે અથવા તેણી પોતાના દિલની સંવેદનશીલતાને ગુમાવી બેસે અને કઠોરતા ધારણ કરી લે. માણસે હંમેશાં પોતાના સ્વભાવે નરમ કે લાગણીશીલ રહેવું જ જોઈએ અને આગળ જતાં વ્યક્તિઓના આ જ સંવેગો મોટા પાયે વિશ્વશાંતિ માટે લાભદાયક બની રહેતા હોય છે.

મારા આ વિચારોના સમર્થનમાં હું ગુજરાતી કવિ ‘કલાપી’ ના એક કાવ્ય ‘ઝખમ’ અર્થાત્ ‘હૃદયના ઘાવ’ ને સંક્ષિપ્ત સારાંશે ટાંકીશ. કવિ કહે છે કે ‘મારા હૃદયે અનેક ઘાવ અનુભવ્યા છે. મેં એ બધાયને સહન કરી લીધા છે અને હજુયે હું તેમને સહન કરતો રહીશ. મેં એ ઘાવને ગણ્યા નથી અને ગણીશ પણ નહિ. પણ, હે ઈશ્વર, હું તને પ્રાર્થના કરું છું અને તારી પાસે તારા એવા આશીર્વાદની અપેક્ષા પણ રાખું છું કે મારું હૃદય સાવ લાગણીશૂન્ય અને કઠોર ન બની જાય!’

મારા આ લેખને સમેટતી વખતે મારા વાંચકો માટે હું ખૂબ જ મહત્વના કથનને થોડાક જ શબ્દોમાં દોહરાવીશ કે રૂદન એ આપણાં શારીરિક દુ:ખો અને માનસિક તનાવ કે ભારણોને હળવાં બનાવવા ખૂબ જ અગત્યનું છે. પરંતુ, સાથે સાથે હું તમને ચેતવીશ પણ ખરો કે વારંવાર નાનીનાની વાતોમાં અને સાવ સામાન્ય અને સહન કરી શકાય તેવા સંજોગોમાં પણ રડવું એ કાયરતાની નિશાની છે. આપણે હંમેશાં યાદ રાખવું જોઈએ કે આપણું જીવન એ એક યુદ્ધનું મેદાન છે અને આપણે યોદ્ધાઓ છીએ. જીવનની તમામ મુસીબતો સામે આપણે બહાદુરીપૂર્વક લડવું જોઈએ. આપણે હંમેશાં એક સુત્રને યાદ રાખવું જોઈએ કે ‘મેદાન છોડી જનાર કદીયે જીતી શકતો નથી હોતો અને જીતનાર કદીયે મેદાન છોડતો નથી હોતો.’

આશા રાખું છું કે અહીં ચર્ચવામાં આવેલા સાવ નવીન જ એવા વિષય ઉપર આપ વાંચકોના પ્રતિભાવો મળી રહેશે અને ચર્ચાના ભાગરૂપ એવાં આપ સૌનાં આનુષંગિક મંતવ્યો પણ આ ફલક ઉપર મુક્તપણે રજૂ થશે જ.

સલામ/વંદનસહ,

-વલીભાઈ મુસા

(લેખક અને અનુવાદક)

Translated from English version titled as “Crying, a unique expression of passions in human life” published on May 10, 2009.