(241) આપણાં સંતાનો એ જ આપણું ભવિષ્ય

તાજેતરમાં મારા ઉપર આવેલી એક મેઈલ જેનો ભાવાનુવાદિત ઉત્તરાર્ધ કંઈક આ પ્રમાણે હતો – “જો આપણે આપણાં સંતાનોની વધારે પડતી કાળજી લેતા હોઈએ, તેમનું હંમેશાં ઉપરાણું (પક્ષ) જ લેતા હોઈએ; તો શું ખરેખર આપણે તેમના પ્રત્યે આપણો સાચો પ્રેમભાવ બતાવીએ છીએ કે પછી આપણે તેમનું અહિત કરીએ છીએ! તમે તમારાં સંતાનોને સઘળી સુવિધાઓવાળું વસવાટ માટેનું ઘર પૂરું પાડ્યું હોય, તેમને સરસ મજાનું તેમને ભાવતું સ્વાદિષ્ટ ભોજન આપવામાં આવતું હોય, તેમના મનોરંજન માટે મોટા પડદા (Screen) વાળું TV પણ તમે વસાવ્યું હોય; પરંતુ એ જ સંતાનોએ, દાખલા તરીકે, તમારા આંગણામાંનું ઘાસ તમે કાપતા હો ત્યારે તમારી મદદે ધસી આવવું જોઈએ. જમ્યા પછી અન્યોની જેમ તેમણે પણ તેમના જમવાના થાળીવાડકા ધોઈ નાખવા જોઈએ. ઘરનાં નાનાંમોટાં કામોમાં તેમણે ઓછું કે વધતું પોતાનું યોગદાન આપવું જોઈએ. સંતાનો પાસેથી કામ લેવાનો મતલબ એ નથી કે તમે ઘરમાં નોકરચાકર રાખી શકતા નથી અથવા તો પછી તમે કંઈક નાણાં બચાવવા માગો છો. સંતાનો પાસેથી કામ લેવું એ તેમના જીવનઘડતરના ભાગરૂપ છે. તેમનામાં કામ કરનારાં ઘરનાં અન્ય સદસ્યોની મહેનતને બિરદાવવાની ભાવના વિકસે છે, કામ કરવામાં થતા પરિશ્રમના કારણે લાગતા થાકનો તેમને અહેસાસ થાય છે અને બધાની સાથે કામ કરવાથી તેમનામાં સંઘભાવના કેળવાય છે. સામાન્ય લાગતી આવી બાબતો તેમના ભાવી જીવનમાં તેમના માટે ખૂબ જ ઉપકારક બની રહેતી હોય છે.”

આ તો આજના મારા લેખની પૂર્વભૂમિકા થઈ, પણ તે જ વિષયે આગળ ઉપર હું વિશેષ કંઈક લખવા માગું છું. ઉપર દર્શાવાએલી મેઈલમાં એના મૂળ સંપાદકે કે સંકલનકારે એક ખૂબ જ મહત્વની વાત કદાચ મારા મતે અજાણતાં અવગણી છે. વાત એ છે કે ગમે તે પ્રકારનું મહેનતનું કામ કરવામાં કોઈએ શરમ કે નાનમ અનુભવવી ન જોઈએ. જો કોઈએ શરમાવાનું જ હોય તો કોઈ હીણું કે અનૈતિક કાર્ય કરતાં, અસંસ્કારી વર્તણુંક આચરતાં કે કોઈના હિતને નુકસાન કરતાં શરમાવું જોઈએ. પ્રમાણિકતા અને મહેનત જેની સાથે સંકળાએલ હોય તેવું કોઈપણ કામ કદીય અધમ હોઈ શકે નહિ. આમ છતાંય આપણને ઘણે ઠેકાણે એવું જોવા મળતું હોય છે કે લોકો પોતાના સામાજિક મોભા અને આર્થિક સ્થિતિને અનુરૂપ ન હોય તેવાં કામો કરવામાં શરમ અનુભવતા હોય છે. આમ થવા પાછળનું કારણ માત્ર એ જ હોઈ શકે કે તેવી વ્યક્તિઓના ઉછેર વખતે તેમનાં પોતાનાં માબાપોએ લેવી જોઈતી અહીં સુધી ચર્ચવામાં આવેલી કાળજીઓ લીધી નથી હોય.

સંતાનો દરેકને વહાલાં હોય જ, પછી પોતે અમીર હોય કે ગરીબ હોય. આમ છતાંય સંતાનોને મર્યાદા કરતાં વધારે લાડ લડાવવાં કે તેમની બધી જ માગણીઓ સંતોષવી એ તો પેલા મુહાવરા મુજબ સોનાની કટારીને પેટમાં ખોસવા જેવું થાય. મારા એક સ્નેહીએ પોતાના સંયુક્ત પરિવારના પ્રાથમિક શાળામાં શિક્ષણ લેતા બે છોકરાઓને તેમને જિંદગી સુધી યાદ રહી જાય તેવી કઠોર માનસિક શિક્ષા કરી હતી. વાત એમ હતી કે એક વાર તેમણે પેલા બંને છોકરાઓ વચ્ચે રૂપિયા સોની નોટ એમ કહીને આપી હતી કે તેઓ છૂટા કરાવીને પચાસ પચાસ રૂપિયા પોતપોતાની પાસે હાથખરચી તરીકે રાખે. એ સમયે વેકેશન હતું અને પેલા બંનેએ તો બેએક કલાકમાં તો સાથે મળીને સોએ સો રૂપિયા ખરચી નાખ્યા. પેલા સ્નેહીને કોણ જાણે એવો કંઈક વિચાર આવ્યો કે તેમણે પેલાઓ પાસે તેમના પચાસ પચાસ રૂપિયા જોવા માગ્યા અને ભંડો ફૂટી ગયો કે તેમણે માન્યામાં ન આવે તેવું પરાક્રમ કરી નાખ્યું હતું.

પેલા સ્નેહીએ જરા પણ ગુસ્સે થયા વગર ઠંડા કલેજે તેમને કહ્યું, ‘ગાંડિયાઓ તમારી તમામ જરૂરિયાતો ઘરમાંથી પૂરી પાડવામાં આવે છે, પણ મે તમને ખિસ્સાખરચી માટે જે પૈસા આપ્યા હતા, જે તમારે ઓછામાં ઓછા બેએક મહિના ચલાવવા જોઈતા હતા, પણ તમે લોકોએ તો બે કલાકમાં જ તેમનો ખાતમો બોલાવી દીધો. તમને ખબર નહિ હોય કે અમને લોકોને પૈસા કમાવામાં કેટલી મહેનત પડતી હોય છે. ખેર, આવતી કાલે સવારે તમારે બંનેએ વહેલા તૈયાર થઈ જવાનું છે અને હું કહું તેમ તમારે કરવાનું છે.’

બીજા દિવસે તો પેલા બંનેના હાથમાં થેલીઓ પકડાવી દેવામાં આવી કે જેમાં બુટપોલિશ માટેનો સામાન હતો. બંને જણાએ સાથેસાથે કે અલગઅલગ રેલવે સ્ટેશન, બસસ્ટેન્ડ, સિનેમાઘરો અથવા બાગબગીચે જઈને તેમણે વેડફી નાખેલા સો રૂપિયા કમાઈ બતાવવાના હતા. ઘરના સ્ત્રીવર્ગ અને વડીલોના મનદુ:ખને અવગણીને પણ પેલા સ્નેહીએ પોતે કરવા ધારેલા પ્રયોગને પાર પાડ્યો. પેલા બંનેને આ પ્રયોગમાથી શું શું શીખવા કે જાણવા મળ્યું તે સમજવાનું કામ મારા વાંચકો ઉપર છોડીને મારા લેખના વિષયના સમર્થનમાં થોડીક વિશેષ વાતો કહીને હું લેખસમાપન તરફ આગળ વધીશ..

રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના બાલ્યકાળમાં તેમના પિતાએ પોતાની મુલ્યવાન ખિસ્સાઘડિયાળને દરરોજ નિયત સમયે ચાવી આપવાની તેમને જવાબદારી સોંપેલી કે જેથી નિયમિતતા, ચોકસાઈ અને જવાબદારીના ભાન જેવી તેમનામાં સુટેવો પાડી શકાય. બાળસહજ એવા ભાવે રવીન્દ્રનાથે ઘડિયાળ સાથે ચેડાં કરીને કિંમતી ઘડિયાળને બગાડી નાખી એ અલગ વાત, પણ પિતા દેવેન્દ્રનાથે સંતાનના ઘડતર માટે એ જોખમ પણ ઊઠાવી લીધું હતું. વડોદરા રાજ્યના ગાયકવાડ મહારાજે પોતાના ઉત્તરાધિકારી રાજકુમાર અને અન્ય મદદગાર રાજકુમારોને અભ્યાસ પતી ગયા પછી વહીવટી કચેરીમાં જુદાજુદા વિભાગોમાં એકએક મહિનો સામાન્ય કર્મચારીઓની જેમ નોકરીઓ કરાવી હતી. અમારા પિતાજીને આધેડ ઉંમરે અમે સૌ સંતાનો પ્રાપ્ત થયાં હોઈ અમે તેમને લાડલાં હોવા છતાં અભ્યાસકાળ દરમિયાન વેકેશનમાં અમને અમારા એક સગાના કારખાને હાથશાળ કાપડ વણાટનું કામ શીખવા માટે મૂક્યા હતા. આ કામ અમારા પોતાના કારખાનામાં પણ અમને શીખવી શકાયું હોત, પણ અમારા પિતાજીની દલીલ હતી કે ‘પારકી મા જ કાન વીંધે.’

સમાપને એટલું જ કહેવાનું કે જીવનોપયોગી બાબતો શીખવા અને શીખવવાની પ્રક્રિયા જીવનભર ચાલુ જ રહેતી હોય છે. મોટેરાં પોતાનાં સંતાનોને જે કંઈ શીખવવા માગતાં હોય તેની શરૂઆત પોતાના થકી પ્રાયોગિક રીતે શરૂ થવી જોઈએ. ઘરમાં ઊછરતાં સંતાનોને કશુંય કહેવું પણ નહિ પડે અને તેઓ અનુકરણ માત્રથી સઘળું શીખી લેશે.

– વલીભાઈ મુસા