(૪૬૯) “મુજ ભાર્યા પણ જાણે આ લગ્નેતર લફરું !” : પ્રૉફેસર મુકેશ રાવલનાં અંગ્રેજી કાવ્યો – ભાવાનુવાદ અને રસદર્શન (૫)

My wife knows this affair too

When the new month gives a thrust
she meets me on the first
hugs me with all her heart
with all her lust and feminine art.

My wife knows this affair too
that I love her and do her woo
she envies not sure our closeness
though she is far behind in race.

We do court at public places
never in a suite with closed sashes
she offers her wings for a long drive
on the sea-shore, at the archive.

Nothing misses her observant eyes
she compensates all my sighs
Oh ! Her departure brings tears to me
I stand dumb like a leafless tree.

She fuels my journey and dreams too
pours in some wine old from Timbactoo
her presence lingers in my reverie
mistake me not , it’s my salary…

* * *

– Mukesh Raval

(Pots of Urthona – A Collection of Poems)

# # # # #

મુજ ભાર્યા પણ જાણે આ લગ્નેતર લફરું !!! (ભાવાનુદિત કાવ્ય)

નવીન માહ આવી જ્યારે પુગતો,
પ્રથમ દિને જ એ અચૂક આવી મુજને મળતી
અને હૃદયોલ્લાસે આલિંગતી મુજને,
નિજ વિષયાક્ત સ્ત્રૈણ નજરે ને વળી નખરે !

મુજ ભાર્યા પણ જાણે આ લગ્નેતર લફરું,
કે ન ચાહું માત્ર એને, પ્રણયઆરાધન પણ કરું !
ન તો અવ નૈકટ્યે કદીય ઈર્ષાગ્નિએ એ પ્રજળતી,
હતી દૂરસુદૂર તોયે નિજ શોક્યસંગે પ્રણયદોડ મહીં !

જાહેર સ્થળોએ બિન્દાસ્ત અમે એકમેકને મળતાં,
નહિ કે કો’ દબદબાપૂર્ણ ફરેડીબંધ કમરા મહીં જ !
વળી અર્પંતી તે કાર્યાલયે, ઊડવા કાજ નિજ પાંખો મુજને,
કાપવા કાજે દીર્ઘ મજલ સમદરતટ ઉપરે !

કશુંય ન ચુકાય એનાં સચેત લોચન થકી, અને
શમન કરી દેતી મુજ સકળ નિસાસા તણું ત્વરિત !
અરે, વસમું પ્રયાણ તેનું છલકાવે મુજ ચક્ષુ અશ્રુ થકી,
અને રહી જાઉં હું ઊભો, જ્યમ પર્ણવિહીન હોય કો’ તરુવર !

મુજ સફર અને સપનાંને સદા પૂરું પાડે ઈંધણ એ જ વળી તો,
કદીક દંદુડીય કરી જતી પુરાણી મદિરા તણી સુરાહી મહીંથી !
ઉપસ્થિતિ તદ તણી મુજ કલ્પનાતરંગોને વિલંબતી –
બાંધો ના કો’ ગેરસમજ મુજ વિષે, એ તો છે મારી માહવારી આમદની !!!

* * * * *

[Timbactoo (Non-dictionary word)ના બદલે અહીં ‘સુરાહી’ (મદિરાપાત્ર) શબ્દ પ્રયોજ્યો છે.]

– વલીભાઈ મુસા (ભાવાનુવાદક)
(પ્રૉફેસર મુકેશ રાવલના કાવ્યસંગ્રહ ‘Pots of Urthona’માંથી સાભાર)

રસદર્શન

સામાન્યપણે કાવ્યનું શીર્ષક કાવ્યના વિષયનો ઈશારો કરતું હોય છે અને તેથી ભાવકને તેના વિષેની થોડીક આગોતરી જાણ થઈ શકે. વળી આ શીર્ષકનું અન્ય પ્રયોજન એ પણ હોય છે કે જો તેને ‘જરા હટકે’ આપવામાં આવે તો ભાવકને તેનું પઠન કરવા માટે આકર્ષી શકાય. આમ કાવ્યનું શીર્ષક, એક રીતે જોવા જઈએ તો, મીઠાઈ ઉપરના વરખનું કાર્ય કરે છે. આપણા કવિએ પોતાના મૂળ કાવ્યમાં ‘Affair’ શબ્દ પ્રયોજ્યો છે, જેના માટે ભાવાનુવાદકે લોકઝીભે રમતા ‘લફરું’ શબ્દને પસંદગી આપીને વાચકની જિજ્ઞાસાવૃત્તિને સતેજ કરી છે. ‘મુજ ભાર્યા પણ જાણે આ લગ્નેતર લફરું !!!’ શીર્ષકમાં ભાર્યા કહેતાં પત્ની પણ કાવ્યનાયકના એ લગ્નેતર પ્રણય-લફરાને જાણે છે એવું દર્શાવી દઈને કવિએ વાચકને કાવ્ય વાંચવા માટે મજબૂર કરવાની બાબતમાં અર્ધું મેદાન તો સર કરી જ દીધું છે.

અહીં લખાઈ રહેલા રસદર્શન પૂર્વે વાચકોએ મૂળ કાવ્ય અને તેનો ભાવાનુવાદ વાંચી લીધેલાં હોઈ તેમને જાણ તો થઈ જ ગઈ છે કે કાવ્યનાયકનું એ લગ્નેતર લફરું બીજું કોઈ નહિ, પણ તેમની ‘માહવારી આમદની’ એટલે કે ‘Salary’ જ છે; એટલે તેની ગોપનીયતા જાળવવાનો મારા માટે કોઈ પ્રશ્ન રહેતો નથી. સાહિત્યમાં પ્રયોજાતા આવા લાક્ષણિક ઢબે પોતાના હેતુ પાર પાડવાના સર્જકના કૌશલ્યને ‘Anti Climax Technique’  અર્થાત્ ‘વિપરિત પરાકાષ્ઠાના કૌશલ્ય’ તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે. વિવિધ સાહિત્યપ્રકારો કે જે નવલકથાઓ, વાર્તાઓ, નાટકો, ચલચિત્રો કે કાવ્યો હોય; પણ તેમના અંત ભાવકની તરેહ તરેહની ધારણાઓથી સાવ અનોખી રીતે લાવવામાં આવતા હોય, ત્યારે આ કૌશલ્ય વર્તાય છે. અહીં ‘બીસ સાલ બાદ’ એવા એક જૂના રહસ્યપ્રધાન ચલચિત્રને યાદ કરીએ તો તેમાં પ્રેક્ષકોની કલ્પના બહારનો અંત આવે છે. હવે આ અંતની આગોતરી જાણ મેળવીને કોઈ પ્રેક્ષક એ ચલચિત્ર જોવા જાય તો તેના ખરા આનંદને માણી શકે નહિ. ઘણાં ચલચિત્રો શિષ્ટ (Classsic) હોય તો દૃશ્ય અને શ્રાવ્ય માધ્યમે એ બધાં  સાહિત્યના પરિપ્રેક્ષ્યમાં આવી શકવા સમર્થ હોય છે અને તેથી જ અહીં એનું ઉદાહરણ ટાંકવામાં આવ્યું છે.

કાવ્યારંભે કવિ શૃંગારરસને હળવી રીતે બહેલાવતાં લગ્નેતર લફરાવાળી એ માદક સ્ત્રીનું શબ્દચિત્ર વાચકની નજર સામે આબેહૂબ રીતે ખડું કરી દેતાં કહે છે, ‘અને હૃદયોલ્લાસે આલિંગતી મુજને, નિજ વિષયાક્ત સ્ત્રૈણ નજરે ને વળી નખરે !’ જો કે કવિ કાવ્યાન્તે થનારા રહસ્યોદ્ઘાટનનો સંકેત (Clue) તો એ રીતે આપી દે છે કે એ સ્ત્રી દરેક માસના પહેલા જ દિવસે અને તેમના કાર્યસ્થળે અભિસારિકાની જેમ અચૂક મળવા આવતી હોય છે. કવિની પરણેતરે તેમની લગ્નેતર પ્રિયતમા ‘વો’ સાથેના તેમના અવૈધ સંબંધોને મને કે કમને જાણે કે સ્વીકારી લીધા છે અને તેથી જ તો એ પોતાની કહેવાતી શૌક્યની ઈર્ષા કરતી નથી કે પતિને ખુશ કરવાની હોડ કે સ્પર્ધા પણ કરતી નથી.

આગળ જતાં કવિ આ લફરાને પોતાનું પરાક્ર્મ ગણાવતા હોય એવી રીતે સાવ ખુલંખુલા જાહેર કરે છે કે તેઓ લોકલાજની પરવા કર્યા વગર, માત્ર ચોરીછૂપીથી જ નહિ, પણ ખુલ્લેઆમ એકબીજાંને મળે છે. કવિને તેમના કાર્યસ્થળે એ માશૂકા પોતાની પાંખો આપીને એવું જોમ પૂરું પાડતી હોય છે કે કવિ સમદરતટ ઉપર એક મોટી દોટ લગાવી શકે. વળી એ જ માશૂકાનું એક વિશેષ ગુણાવલોકન કરાવતાં કવિ કહે છે કે તેની આંખોથી તેમની કોઈ વ્યથાઓ છૂપી નથી હોતી અને તેથી જ તો તે કવિની ગમગીનીઓને ત્વરિત દૂર કરી દેતી હોય છે.

આ માશૂકા પરત્વેની કવિની આંધળી આસક્તિ તો જુઓ કે એ જ્યારે કેટલાક સમય સુધીનું સાન્નિધ્ય પૂરું પાડ્યા પછી વિદાય લેતી હોય છે, ત્યારે તેમની આંખો અશ્રુથી છલકાઈ જતી હોય છે અને પાનખર ઋતુના વૃક્ષની જેમ તેઓ સાવ ઉદાસ ઊભા રહી જતા હોય છે. આમ કવિના જીવનની સફર અને તેમનાં સ્વપ્નોને સાકાર કરવા માટે બધી રીતે સહાયરૂપ થતી એ માશૂકાના ચરિત્રચિત્રણને રસાળ શૈલીએ વાચક આગળ મૂકતા જતાં અચાનક તેમની સઘળી વાતને ફેરવી તોળીને એ સહજ રીતે એ વાત સરકાવી દે છે કે વાચકોએ પોતાની એ માશૂકા વિષે કોઈ ગેરસમજ બાંધવાની જરૂર નથી; એ માશૂકા તો અન્ય કોઈ નહિ, પણ પોતાની દર મહિનાની પહેલી તારીખે મળતી પોતાની માહવારી આમદની (Salary) જ છે ! કાવ્યની આ આખરી પંક્તિ વાચકમુખે ‘આફરિન, આફરિન’ બોલાવવા સમર્થ પુરવાર થાય છે.

કુશળ સાહિત્યકાર કે વક્તા આવી ‘વિપરિત પરાકાષ્ઠા’ને બોલચાલનાં વાક્યો કે એવાં કથનોમાં પણ લાવી શકે છે. આવાં બોલાતાં વાક્યોનો પૂર્વાર્ધ શ્રોતાને કોઈ એક દિશા તરફ લઈ જતો હોય અને એ વાક્ય પૂરું થવા પહેલાં ધારણા બહારનું કંઈક નવું જ આવી જાય. ગુજરાતી સાહિત્યમાં આ પ્રકારના હાસ્યલેખકોનાં ઘણાં અવતરણો એકત્ર કરી શકાય, કેમ કે આપણું ગુજરાતી હાસ્યસાહિત્ય કંઈ ઓછું સમૃદ્ધ તો નથી જ. પરંતુ અહીં વૈવિધ્યને ખાતર  અંગ્રેજી સાહિત્યનાં થોડાંક અવતરણો આપવાના મારા થનગનાટને હું નિયંત્રિત નહિ કરું.

લ્યો ત્યારે માણી લો, એવાં થોડાંક ઉદાહરણો; (૧) દોસ્તી એક એવો પવિત્ર અને લાગણીસભર સંબંધ છે કે જેમાં માધુર્ય, સાતત્ય, સ્થિરતા, વફાદારી અને સહિષ્ણુતા ભારોભાર હોય છે; જે એ સંબંધને જીવનભર ટકાવી રાખે છે, સિવાય કે કોઈ એક અન્યની પાસે ઊછીનાં નાણાંની માગણી કરે ! (માર્ક ટ્વેઈન) (૨) માત્ર ‘ઈશ્વર જ ક્યાંય જોવા નથી મળતો’ એટલું જ નથી, કોઈ અઠવાડિક રજાના દિવસો (Weekends) એ પ્લમ્બરને મેળવવાનો પણ પ્રયત્ન કરી જોજો. (વૂડી એલન) (૩) ‘ઓહ, બિચારા મિ. જોન્સ !’ મિસિસ સ્મિથે અફસોસ વ્યક્ત કરતાં વળી આગળ કહ્યું, ‘તમને ખબર છે, એમને શું થયું હતું ? એ બિચારા નિસરણીના ઉપરના પગથિયેથી લપસ્યા અને સીધા જ ભોંયતળિયે પટકાયા, એમનું માથું ફૂટ્યું અને સ્થળ ઉપર જ મૃત્યુ પામ્યા !’ મિસિસ રોબિન્સનને આ સાંભળીને આઘાત લાગ્યો અને તે પૂછી બેઠાં, ‘મરી ગયા ?’ મિસિસ સ્મિથે ભારપૂર્વક જણાવતાં કહ્યું, ‘હા, હા, મરી ગયા ! અને એમનાં ચશ્માં પણ ફૂટી ગયાં !’

સુજ્ઞ વાચકોએ પ્રોફેસરશ્રીનાં કાવ્યોનાં અત્યાર સુધીનાં મારાં રસદર્શનોમાં એક વાત નોંધી હશે કે હું મારા લખાણમાં વિષયને સંલગ્ન કોઈ વિશેષ બાબતો લખતો હોઉં છું. એમ કરવા પાછળનું મારું તાત્પર્ય એ હોય છે કે રસદર્શનની સાથેસાથે વાચકોને કંઈક વિશેષ જાણવા મળી રહે અને તેમાંની વિષયને અનુરૂપ  માહિતીથી મૂળભૂત કથનને  સમર્થન પણ મળી રહે.

સમાપને એટલું જ કહેવું મુનાસિબ ગણીશ કે ઉપરોક્ત કાવ્ય મુકેશભાઈના Pots of Urthona કાવ્યસંગ્રહમાંનું આખરી કાવ્ય છે. આપણે માની જ લઈએ કે તેમનું સર્જનકાર્ય ચાલુ જ હશે અને નવીન કાવ્યસંગ્રહ માટે તેમની પાસે પૂરતી સામગ્રી હાથવગી હશે જ. આપણે જરૂર ઇચ્છીએ કે તેઓશ્રી પોતાનો નવીન કાવ્યસંગ્રહ શીઘ્રતમ બહાર પાડીને પોતાની યશપાઘડીમાં એક વધુ પીછાનો ઉમેરો કરે.

રહસ્યમય અને હળવા હાસ્યે વિરમતા સુંદર કાવ્ય બદલ શ્રી મુકેશભાઈને ધન્યવાદ.

-વલીભાઈ મુસા (ભાવાનુવાદક અને રસદર્શનકાર)

# # # # #

પ્રોફેસર મુકેશ રાવલનાં સંપર્કસૂત્રો :

ઈ મેઈલ – Mukesh Raval < rajshlokswarda@gmail.com
મોબાઈલ – ૯૮૭૯૫ ૭૩૮૪૭

પુસ્તક પ્રાપ્તિ : –

“Pots of Urthona” –  ISBN 978-93-5070-003-7 મૂલ્ય : રૂ|. ૧૫૦/- (શાંતિ પ્રકાશન, ડી-૧૯/૨૨૦, નંદનવન એપાર્ટમન્ટ, ભાવસાર હૉસ્ટેલ પાસે, નવા વાડજ, અમદાવાદ – ૩૮૦ ૦૧૩)

આ લેખના લેખક શ્રી વલીભાઈ મુસાનાં સંપર્કસૂત્ર:

ઈ મેઈલ – musawilliam@gmail.com  મોબાઈલ – ++ 91-93279 55577

નેટજગતનું સરનામુઃ
• William’s Tales (દ્વિભાષી-ગુજરાતી/અંગ્રેજી)
• વલદાનો વાર્તાવૈભવ