(૫૦૭) “ભવ્યતમ ભારતીય ગ્રીષ્મ” : પ્રૉફેસર મુકેશ રાવલનાં અંગ્રેજી કાવ્યો – ભાવાનુવાદ અને રસદર્શન (૧૩)

ભવ્યતમ ભારતીય ગ્રીષ્મ

પગરખાંવિહિન પગ શેરીએ
ને વળી હાથોમાં સ્વપ્નિલ આઇસક્રીમ,
રવિ મલકતો આકાશે !

શુષ્ક જળ તણા નળ,
તરુવર તણી શીર્ણવિશીર્ણ છતરીઓ
ને માળાઓ મહીં શેકાયલાં ઈંડાં !

તરસી જિહ્વા
બરફગોળા તણી રેંકડીસમીપે
ઉપહાસતી રવિને !

તડબૂચ અને
ટામેટાએ હણ્યો ઉનાળાને
ધોમધખતી શેરીએ !

વેરાન શેરીઓ,
જિહ્વા થકી ચાટતી એરકન્ડિશનરોને,
રવિએ જાણે લાદ્યો કર્ફ્યૂ !

ઘેરાં વાદળો, તળાવડાંમાં
ફરમાવે આરામ આખો બપોર
ને ગામલોક દાખવતાં દ્વેષ !

રોટલીસહ ડુંગળી
ને છાશ તણો ભોટવો
ઉન્મત્ત કરે રવિને !

– વલીભાઈ મુસા (ભાવાનુવાદક)

* * * *

Great Indian Summer

Naked feet on the street
dream ice-cream in hands
Sun smiles in sky

Barren water taps
torn umbrellas of trees
roasted eggs in nests

A thirsty tongue
at a baraf gola lari (at a stand where ice slush is sold)
laughs at the Sun

A water melon and
a tomato killed Summer
in a burning street

Deserted streets
licking air-conditioners
Sun imposed curfew

Dark clouds in ponds
rest throughout the noon
village folk envy

An onion with roti (chapatti)
a jug of butter milk
intoxicate the sun.

– Mukesh Raval

* * * *

રસદર્શન

કવિનું હળવા અંદાજમાં લખાયેલું આ પ્રકૃતિકાવ્ય છે. અહીં ગ્રીષ્મ ઋતુની ચર્ચા છે અને પહેલી નજરે આ ઋતુ વર્ષની અન્ય ઋતુઓની સરખામણીએ કંઈ આવકાર્ય તો ન જ ગણાય; અને છતાંય કવિએ એને પોતાના શબ્દસામર્થ્યે ભવ્ય બનાવી દીધી છે. ભાવાનુવાદકે વળી ભારતીય ઉનાળાને વ્યાકરણીય સરખામણી કક્ષાઓમાંની તૃતીય કક્ષા ભવ્યતમ (ભવ્ય >ભવ્યતર>ભવ્યતમ) તરીકે દર્શાવીને એ પોતાનો મનોભાવ એ રીતે વ્યક્ત કર્યો છે કે એમને એ ઉનાળો અન્ય ઋતુઓ કરતાં પણ વધારે સ્પર્શી ગયો છે.

કાવ્યનો આરંભ તો જુઓ કે કવિએ કેવી રમતિયાળ બાનીએ સૂર્યને આકાશમાં સ્મિત કરતો બતાવ્યો છે અને છતાંય એ સ્મિત પાછળનો કટાક્ષ પણ જણાઈ આવે છે કે ભારતીય અર્થવ્યવસ્થાએ કેવી વિષમતા ધારણ કરી છે કે ગરીબ વધુ ગરીબ અને સુખી વધુ સુખી થતો જાય છે. ધોમધખતા તાપમાં ખુલ્લા પગે (Bare footed) ચાલતા જતા ગરીબ જનના ભાગ્યમાં વાસ્તવિક આઈસક્રીમ ખાવાનું તો ક્યાંથી હોય કેમ કે એ બિચારો તો પોતાના પગમાં જૂનાંપુરાણાં પગરખાં પણ પહેરી શકતો નથી! એટલે જ તો કવિએ એ અભાગી જનોના હાથોમાં સ્વપ્નિલ આઈસક્રીમ હોવાની વાત જણાવી છે અને એ દૃશ્યને જોઈને સૂર્યને ખુશ થતો કલ્પ્યો છે.

કવિની નજર બળબળતા ઉનાળાને વર્ણવવા અહીંતહીં ભટકે છે અને તેમની સામે આવી જાય છે, પાણીના નળ; જે સાવ કોરા છે, ટીપુંય પાણી ટપકતું નથી. વૃક્ષોની સ્થિતિ ફાટેલીતૂટેલી છત્રીઓ જેવી છે, કેમ કે એમણે ઘટા ગુમાવી દીધી છે અને તેથી તે પશુપંખી અને માનવીઓને આશ્રય કે છાયા પૂરતા પ્રમાણમાં આપી શકતાં નથી. વળી એ જ વૃક્ષોની આછેરી ડાળીઓ અને ઓછાં પાંદડાંના કારણે માળાઓમાં પક્ષીઓનાં મુકાયેલાં ઈંડાં પણ સૂર્યનાં તીવ્ર કિરણોથી શેકાઈ જાય છે. અહીં કવિની વિષમતામાંની સમતાની દૃષ્ટિ પરખાય છે; કેમ કે આવી પરિસ્થિતિમાં પણ કવિની નજરને તો ઉનાળો ભવ્ય જ લાગે છે.

કવિની હવેની પંક્તિઓમાં વળાંક આવે છે. કાવ્યારંભે સૂર્ય મજાકના અટકચાળે ચઢેલો હતો અને હવે એ પોતે જ અન્યોની મજાકનું લક્ષ બની જાય છે. બજારમાંની બરફગોળાની લારીઓ ઉપરથી મિષ્ટ અને શીત એવા બરફગોળાઓના આસ્વાદથી તૃપ્ત એવી મનુષ્યોની જીભો સૂર્યની પ્રખર ગરમીના પ્રભાવને હળવો કરે છે અને જાણે કે સૂર્યનો ઉપહાસ કરતાં જાણે કે બોલી પડે છે, ‘લે, લેતો જા!’. ઉનાળાની ઋતુમાં પાકતાં ટામેટાં અને તડબૂચની વિપુલ પ્રમાણમાં થતી પ્રાપ્યતાના કારણે લોકો ઘડીભર એ ઉનાળાની પ્રખરતાને ભૂલી જાય છે. કવિએ અહીં સજીવારોપણ અલંકાર પ્રયોજીને એ જ ટામેટાં અને તડબૂચને સૂર્યને હણતો કલ્પ્યો છે. આ છે, કવિઓની સૃષ્ટિ અને જ્યાં કવિ છે, શબ્દવિધાતા! એટલે જ તો કાવ્યમીમાંસકોએ કવિઓની સૃષ્ટિને બ્રહ્માની સૃષ્ટિ કરતાં ચઢિયાતી બતાવી છે!

વાચકો એ ન ભૂલે કે અહીં કવિ બીજા કોઈ દેશના નહિ, પણ ભારતીય ઉનાળાને વર્ણવી રહ્યા છે. કવિ દેશનાં શહેરો અને ગામડાંઓને પણ મનહર લાઘવ્યે આપણા સામે મૂકી દે છે. શહેરી સંસ્કૃતિ સુવિધાપૂર્ણ હોય છે. શેરીએ શેરીએ મકાનોની દિવાલોના બાહ્ય ભાગે એરકન્ડિશનરો જડાયેલાં હોય છે. શેરીઓ સૂમસામ હોય છે, જાણે કે સૂર્યે કર્ફ્યુ લાદી ન દીધો હોય ! એરકન્ડિશનરો દ્વારા મકાનોમાંની શેરીઓ તરફ બહાર ફેંકાતી ગરમીને એ જ શેરીઓ જાણે કે પોતાની જીભ વડે ચાટી રહી હોય તેવી ભવ્ય કલ્પના થકી તો કવિએ હદ કરી નાખી છે!

હજુ વધુ આગળની પંક્તિઓમાં કવિ આપણને ગામડાંઓમાં લઈ જાય છે. અહીં આપણી નજર સામે ગામડાના તળાવનું એક શબ્દચિત્ર ખડું થઈ જાય છે. શહેરના ગરીબ લોકો પેલી વાતાનુકૂલિત સુવિધાઓ મેળવી શકતા નથી હોતા એટલે સ્વાભાવિક છે કે એવી સેવા લેનારાઓનો તેમને દ્વેષ થાય; પણ ગામડાંઓમાં તો કોણ કોનો દ્વેષ કરે, કેમ કે અહીં એરકન્ડિશનરો તો કોઈનાય ત્યાં નથી હોતાં. કવિએ આપણું મન મહોરી ઊઠે તેવી અજીબોગરીબ કલ્પના કરી છે કે બપોરના સમયે ગામડાંનાં તળાવડાંનાં સ્થિર પાણીમાં ઘેરાં વાદળાંનાં પ્રતિબિંબ દેખાય. એ વાદળો જાણે કે તેમાં આરામ ફરમાવીને પોતે શીતળ હોવા છતાં વધુ શીતળ બનીને મોજ માણતાં ન હોય! બસ, ગામડાંના લોકોને જો ઈર્ષા થતી હોય તો માત્ર આ વાદળોની અને એ પણ કેવી નિર્દોષ ઈર્ષા ! અહીં ભાવકને એ વિચાર થઈ આવે કે કવિ એમની સામે આવી જાય તો તેમને હરખભેર ઉપાડી લઈને ફેરફૂદડી ફરી લે. અહીં આપણે સાહિત્યમાંના ગદ્ય અને પદ્યની સરખામણી કરવી હોય તો સાવ સંક્ષિપ્તમાં અને સાદા શબ્દોમાં કહી શકીએ કે કોઈ નાની વસ્તુને વર્ણવવા માટે ગદ્યને બેસુમાર શબ્દોની જરૂર પડે, જ્યારે પદ્ય મોટામાં મોટી વસ્તુને ઓછામાં ઓછા શબ્દોમાં વર્ણવી શકે અને એ જ તો છે, પદ્યની ખૂબી!

આ મોજીલા કાવ્યના સમાપને હું લગભગ આવી ગયો છું અને થોડીક વ્યથા પણ અનુભવું છું કે કાશ, આ કાવ્ય હજુ વધુ લંબાયું હોત તો કેવું સારું થાત ! પરંતુ કવિ તો મનમોજી હોય છે, એ તો જેવું અને જેટલું લખાય તેવું અને તેટલું જ લખી શકે; કારણ કે એ લખતો નથી હોતો એનાથી લખાઈ જતું હોય છે. કાવ્યાંતે કવિ પેલા તળાવવાળા એ જ ગ્રામ્ય વાતાવરણને ચાલુ રાખતાં કહે છે કે ગામડાના લોકોને ખાસ કરીને ઉનાળામાં ડુંગળી સાથે રોટલો બહુ ભાવતો હોય છે અને વળી સોનામાં સુગંધ ભળવાની જેમ જોડે પીણા તરીકે છાશ પણ હોય છે. શહેરીજનોની કલ્પનામાં પણ ન આવે એવું ગામડાના લોકોનું આ સીધુંસાદું ભોજન એમને નવાઈ પમાડે કે ન પમાડે, પણ આકાશમાં તપતા પેલા રવિમહારાજ તો ગાંડાતૂર બની જાય છે. સૂર્યદેવને એમ વિચારતા હોવાનું કવિ કલ્પતા હોય તેમ લાગે છે ‘માળા, આ ગામડાના લોકો તો ગજબના છે; મારો આ પ્રખર તાપ હોવા છતાં એમને કોઈ અસર થતી નથી અને તેઓ કેવા હોંશેહોંશે તેમનું પ્રિય ભોજન આરોગે છે!’

ચાલો ને, આપણે આ કાવ્યની અને કવિશ્રી મુકેશભાઈનાં અંગ્રેજી કાવ્યો અને મારા તેમના ભાવાનુવાદો અને રસદર્શનોની શ્રેણીની આ આખરી કડીઓને ગણગણી લઈએ :

રોટલીસહ ડુંગળી
ને છાશ તણો ભોટવો
ઉન્મત્ત કરે રવિને !

તથાસ્તુ.

– વલીભાઈ મુસા

(ખરે જ, આ શ્રેણીનાં કાવ્યો ઉપરનું અનુવાદન અને રસદર્શનનું કામ કરતાં મેં અકથ્ય આનંદ અનુભવ્યો છે. મારું આ કામ ‘વેગુ’વાચકોને ગમ્યું હોય તો તેના યશના સાચા અધિકારી કવિશ્રી મુકેશભાઈ છે, કેમ કે જે કૂવામાં હતું એ જ હું હવાડામાં લાવ્યો છું. અહીં મુકેશભાઈનાં અંગ્રેજી કાવ્યોના (3 in 1) બાર હપ્તા પૂરા થાય છે.ધન્યવાદ.)