(574) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૬ (આંશિક ભાગ – ૨) યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત -શેર ૪ થી ૬ … (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

(ગતાંક આંશિક ભાગ – ૧ ના અનુસંધાને ચાલુ)

યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત (શેર ૪ થી ૬)  

કોઈ મેરે દિલ સે પૂછે તિરે તીર-એ-નીમ-કશ કો
યે ખ઼લિશ કહાઁ સે હોતી જો જિગર કે પાર હોતા (૪)

(તીર-એ-નીમ-કશ= કમજોર તીર; અર્ધું ખેંચેલું તીર; ખ઼લિશ= ખટક, ચુભન, વેદના)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

આ શેરમાં માશૂકાની નજરના તીરની અર્ધી ખેંચાયેલી પણછ (ધનુષની દોરી)ના હળવા પ્રહાર અંગે માશૂક કોઈ ત્રાહિત ઈસમને સવાલ કરવાનું કહે છે કે તેની તેમના ઉપરની અસર કેવીક તો છે. માશૂક પોતાના એ સવાલનો પોતે જ એક જુદા જ અંદાઝમાં જવાબ આપતાં કહે છે કે ભલે ને એ તીર તેનાથી થોડેક દૂર પડ્યું હોય અને પોતાને વાગ્યું ન હોવા છતાંય તેના તરફની માત્ર ધીમી ગતિમાત્રથી તેઓ તેની ચુભન (વેદના)ને મહસૂસ કરી શક્યા છે. આમ થઈ શકવાનું પ્રત્યક્ષ કારણ એ જ દેખાય  છે કે તેઓ જરાય ઘાયલ  થયા નથી અને તેથી તેઓ જીવિત રહ્યા હોઈ એ વેદના પણ અનુભવી શક્યા છે. આગળ શેરના બીજા મિસરામાં આ વાતની સ્પષ્ટતા થાય છે કે જો એ તીર પૂરું ધનુષ ખેંચાઈને તેમના તરફ આવ્યું હોત તો  તેમના જિગરને વીંધી દીધું હોત અને તેથી તે તત્કાલ અવસાન પામી જતાં એ તીરની અગાઉવાળી સંભવિત વેદના પણ અનુભવી શક્યા ન હોત! આમ તેઓ તેમની સંભવિત ઘાયલ સ્થિતિની વેદનાનો લુત્ફ (આનંદ) માણવાની આરજૂ સેવી રહ્યા છે. સારાંશે અહીં અધખુલી (નીચી) આંખોની નજરથી ફેંકાયેલું હળવું તીર અને વેધક તથા અનિમેષ નજરેથી ફેંકાયેલા ઘાતક તીરની સરખામણી અને તેમની અસરો વર્ણવાઈ છે. (I hope that any veracity or difference of opinion in my interpretation or exposition of this couplet (Sher) will be excused if it is otherwise understood by the experts of Ghalib’s creation or anybody else.)

* * *

યે કહાઁ કી દોસ્તી હૈ કિ બને હૈં દોસ્ત નાસેહ
કોઈ ચારાસાજ઼ હોતા કોઈ ગ઼મ-ગુસાર હોતા (૫)

(નાસેહ= સલાહકાર, ઉપદેશક; ચારાસાજ઼= ઉપચારક, ચિકિત્સક; ગ઼મ-ગુસાર= હિતેચ્છુ, સહાનુભૂતિકર્તા)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

અહીં શાયર બિરાદરોને ટોણો (મહેણું) મારતાં કહે છે કે આ તે કેવી તમારી બિરાદરી કે તમે મારા સલાહકાર અને ઉપદેશક જ બની રહ્યા! તમારા લોકોની જગ્યાએ મારા ગમના કોઈ ચિકિત્સક કે હિતેચ્છુ હોત તો કેવું સારું થાત! અહીં ગ઼ાલિબ સાચા દોસ્તોની પરખ સમજાવતાં કહે છે કે તેઓ દુ:ખના સમયે માત્ર સલાહકાર બની ન રહેતાં દુ:ખનો ઉપચાર બતાવે છે અને સહાનુભૂતિ દ્વારા હૂંફ પણ આપતા હોય છે. આમ માશૂકની વિરહની વેદના એવી તો તીવ્ર બની છે કે તેમને કોઈ ઉપદેશક મિત્રોની જરૂર નથી, પણ દુ:ખનો ઈલાજ બતાવનારા અને તેમના દુ:ખે દુ:ખી થનારા એવા સમસંવેદનશીલ મિત્રો જ તેમને ખપે છે. અર્થ ગ્રહણ કરવા માટે સરળ એવા આ શેરને ચર્ચાપત્રીઓએ સામાન્ય પ્રકારનો ગણાવ્યો છે, પરંતુ મારા નમ્ર મતે આ પણ ઉમદા શેર જ છે; કેમ કે તેની સરળતા એ જ તેની શોભા બની રહે છે.

* * *

રગ-એ-સંગ સે ટપકતા વો લહૂ કિ ફિર ન થમતા
જિસે ગ઼મ સમઝ રહે હો યે અગર શરાર હોતા (૬)

(રગ-એ-સંગ= પથ્થરની નસ; શરાર= ચિનગારી)

અર્થઘટન અને રસદર્શન

ગ઼ાલિબે આ શેરમાં માશૂકાના વિરહના પોતાના દુ:ખની તીવ્રતાને બેસુમાર કક્ષાએ લઈ જઈને હદ કરી નાખી છે. “Poets are born, they cannot be made (કવિઓ જન્મતા હોય છે, તેમને બનાવી શકાતા નથી હોતા.)” એવી ઉક્તિને સાર્થક કરતો આ શેર છે. જન્મજાત શાયર જ આવા શેર રચી શકે, કેમ કે તેમનાં દિમાગોમાં આવી ભવ્ય કલ્પનાઓ સહજ રીતે જ ઊગી નીકળતી હોય છે. અસદુલ્લાહખાન ‘ગ઼ાલિબ’ પોતાના ગમને સમજાવતાં કહે છે કે લોકો કે જે તેમના ગમને માત્ર ગમ તરીકે જ જે જાણે છે, તેમને ખબર નથી કે  વાસ્તવમાં તે ગમ એક એવી ચિનગારી છે કે જેના પ્રજ્વલન થકી પથ્થર પણ પીગળી જાય અને તેમાંથી એવો રસ વહેવા માંડે કે જાણે એ પથ્થરની નસોમાંનું લોહી હોય અને તે તેમના ફાટી જવાથી તે પૂરજોશથી વહેતું હોય!

–મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૨૧)                                                   [ક્રમશ: આંશિક ભાગ – ૩]

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વિકીપીડિયા
(૫) Courtesy – “Deewaan’

Advertisements

 

(573) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન–૫ – યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત (શેર ૧ થી ૩)(ગ઼ઝલ) મિર્ઝા ગ઼ાલિબ * વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત (શેર ૧ થી ૩)  (આંશિક ભાગ – ૧)

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ
વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત કિ વિસાલ-એ-યાર હોતા 
અગર ઔર જીતે રહતે યહી ઇંતિજ઼ાર હોતા (૧)

 

(વિસાલ-એ-યાર= પિયામિલન)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

ગ઼ાલિબની ખૂબ જ જાણીતી અને તેમના ચાહકોની ખૂબ જ સરાહના પામેલી આ ગ઼ઝલ છે. આના અગિયારે અગિયાર શેર ખાસ કક્ષા ધરાવે છે. જો કે કેટલાક શેર તો સારગ્રહણ કરવા માટે દુષ્કર છતાં અશક્ય નહિ તેવા છે. બધા શેર સરળ ભૌતિકતાથી લઈને સર્વથા રહસ્યમય છે. ગ઼ઝલનો આ પહેલો જ શેર ગ઼ાલિબની પ્રેમપાત્રને પામવા અંગેની નિરાશાજનક મન:સ્થિતિને દર્શાવે છે. તેઓ પોતાના ભાગ્યની વક્રતા જણાવતાં કહે છે કે તેમનું ભાગ્ય સાનુકૂળ ન હોઈ તેઓ માશૂકાને પામી નહિ જ શકે. પોતે હાલ જીવ્યા ત્યાં સુધી તો એ શક્ય બન્યું નથી અને કદાચ હજુપણ વધુ જીવે તોય તેનું સાન્નિધ્ય પ્રાપ્ત કરવા માટે હજુ વધુ રાહ જોવી પડત! અહીં આ ગઝલમાં વિપ્રલંભ (વિયોગ) શૃંગાર રસ છે. શેરના શબ્દો જ એવા છે કે તે ભાવકના દિલમાં માશૂક પરત્વે અનુકંપા જગાડે છે અને તે માશૂકની હારોહાર સહસંવેદનશીલતા અનુભવે છે. રચનાકારની રચનાની ઉત્કૃષ્ટતા ત્યારે જ સાબિત થાય કે જ્યારે કે ભાવક નાયકના સંવેગો સાથે ઓતપ્રોત થઈ જાય.

* * *

તિરે વા‘દે પર જિએ હમ તો યે જાન ઝૂટ જાના 
કિ ખ઼ુશી સે મર ન જાતે અગર એ‘તિબાર હોતા (૨)

(વા’દે= વચન, વાયદો)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

આ શેરનો પાઠક ‘આફરીન…આફરીન’ પોકારી ઊઠે તેવો આ બહુ જ નાજુક શેર છે. અહીં માશૂક માશૂકાને પોતાના દિલની નિખાલસ વાત જણાવતાં કહે છે કે કે જો હું એમ કહું કે તું મારી તરફ પાછી ફરશે જ તેવા તારા વાયદાના સહારે જ હું જીવી રહ્યો છું; તો તે ખોટી વાત સાબિત થાય છે, કેમ કે જો તેમ હોત તો એ વાતની ખુશીનો માર્યો હું ક્યારનોય મરી ગયો હોત! અહીં મનોવૈજ્ઞાનિક એ વિભાવના વ્યક્ત થાય છે કે કોઈ અતિ સંવેદનશીલ માણસ જેમ કોઈ આઘાતથી મૃત્યુ પામે તેમ આત્યંતિક ખુશીથી પણ મૃત્યુ પામી શકે છે. નાજુક દિલના માણસને ખુશીના કે આઘાતના કોઈ સમાચાર આપવાના હોય તો આપ્તજનોએ આહિસ્તા આહિસ્તા તે આપવા જોઈએ. હવે ફરી પાછા શેર ઉપર આવીએ તો કેટલાક મીમાંસકોએ શેરના બીજા મિસરાના ઉત્તર ભાગને વિવેચતાં એમ જણાવ્યું છે કે માશૂકનો પ્રણય એકપક્ષી હતો. માશૂકાએ કદીય મિલનનો વાયદો કર્યો ન હતો અને જો કદાચ કર્યો પણ હોય તો માશૂકને એ વાત ઉપર ભરોંસો ન હતો. આમ માશૂક પક્ષે છેવટે લાભ તો એ જ પહોંચ્યો છે કે તેઓ જીવિત રહ્યા છે, અન્યથા એ અવસાન પામ્યા હોતા! તેમના અવસાન પામવાથી ખેલ ખતમ જાય તેના કરતાં પ્રિયામિલનના ઇંતજારમાં જ શેષ જીવન પૂરું થાય તો તેઓ જીવનનો લુત્ફ લઈ શકે, કેમ કે એ રીતે એમને જીવવાનું બહાનું મળી રહેત! એમ કહેવાય પણ છે ને કે ‘જો મજા ઇંતજારમેં હૈ, વો પાનેમેં નહિ હૈ!’

* * *

તિરી નાજ઼ુકી સે જાના કિ બઁધા થા અહદ બોદા 
કભી તૂ ન તોડ઼ સકતા અગર ઉસ્તુવાર હોતા(૩)

(અહદ= પ્રતિજ્ઞા, એકરાર, વચન; બોદા= કાચું, કમજોર; ઉસ્તુવાર= મજબૂત, દૃઢ)

અર્થઘટન અને રસદર્શન

આ શેરમાં અગાઉના શેરમાં ઉલ્લેખાયેલા માશૂકાના કહેવાતા કે સાચા વાયદાની વાતને આગળ લઈ જતાં શાયર કહે છે કે તારી નજાકતથી મને જાણવા મળે છે કે તારો મને મળવાનો અહદ (વાયદો) પણ એવો જ સાવ બોદો અને તકલાદી સાબિત થયો છે. જો તે મજબૂત હોત તો તારાથી એ કદીય તોડી શકાયો નહોત! અહીં મુજ તુચ્છ રસદર્શનકાર મહાન ગ઼ઝલકારની આ ગ઼ઝલના ‘તૂ ન તોડ સકતા’ શબ્દોમાં નુકતાચીની કરીને ગુસ્તાખી કરે છે. ગુજરાતી ભાષાના વ્યાકરણ અનુસાર વાયદો તોડવા-ન તોડવાની ક્રિયા માશૂકા દ્વારા થતી હોઈ એ ક્રિયાપદને કર્તૃવાચકસમજતાં ‘તૂ ન તોડ સકતી’ આવી શકે, પણ ગ઼ાલિબ ‘વાયદો’ કર્મને આધારિત ‘ન તોડ સકતા’ પ્રયોજ્યું હોય તેમ લાગે છે, પણ ત્યાંય ભાષાકીય દુરસ્તતા લાવી શકાઈ હોત!. જો કે મેં નેટ-સર્ફીંગ દ્વારા ઘણા પાઠ જોયા તો તે બધાયમાં ગ઼ાલિબના શબ્દપ્રયોગને યથાવત્ જ રાખવામાં આવ્યો છે. હવે ‘દીવાન-એ- ગ઼ાલિબ’માંથી જ બધાએ પાઠ લીધા હોઈ શકે અને તેથી તે એકસરખા માલૂમ પડી પણ શકે છે. આમાં છતાંય ઉર્દૂના ‘માશૂક’, ‘યાર’ વગેરે જેવા શબ્દો બંને નર કે નારી જાતિ માટે વપરાય છે, તેવું અહીં પણ હોઈ શકે! જે હોય તે, પરંતું આ તો એક અવગણી શકાય એવી મારી માનસિક કવાયત માત્ર સમજી લેવા વાચકોને મારી નમ્ર વિનંતી છે. હવે થોડોક આ શેરને ફરીવાર સ્પષ્ટ કરીએ તો ગ઼ાલિબે માશૂકાની કાયા અને તેના મનોબળની નજાકત સાથે તેના અહદને સરખાવીને જાણે કે તેનો વાયદો નિભાવવાની અક્ષમતાને તે દરગુજર કરે છે. આમ શાયર માશૂકા પરત્વે હૃદયની વિશાળતા બતાવે છે.

–મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

[ક્રમશ: આંશિક ભાગ – ૨]

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(4) Courtesy – “Deewaan’
(5) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વિકીપીડિયા

 

(572) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૪ – ન થા કુછ તો ખ઼ુદા થા (ગ઼ઝલ) મિર્ઝા ગ઼ાલિબ * વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

ન થા કુછ તો ખ઼ુદા થા

ન થા કુછ તો ખ઼ુદા થા કુછ ન હોતા તો ખ઼ુદા હોતા
ડુબોયા મુઝ કો હોને ને ન હોતા મૈં તો ક્યા હોતા (૧)
[- – -]

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

ગ઼ાલિબનો આ શેર વાચ્યાર્થમાં સમજવો તો સાવ સહેલો છે, પરંતુ તેનો ગૂઢાર્થ સંકુલ છે. ગ઼ાલિબ ઈશ્વરના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર કરે છે. હિંદુ ફિલસૂફી પણ ઈશ્વરને અનાદિ અને શાશ્વતકાલીન ગણે છે. ઈસ્લામ મજહબ પણ તેને આદિ (The First), અમર્યાદ (The Boundless) અને છેલ્લો બાકી રહેનાર (The Last) તરીકે ઓળખાવે છે. ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનીઓ પણ તેને સનાતાન (Everlasting, Eternal) તરીકે સ્વીકારે છે. ગ઼ાલિબ કહે છે કે જ્યારે કશું જ ન હતું ત્યારે ખુદા (ઈશ્વર) હતો. ‘ખુદા’ ફારસી શબ્દ છે, જેનો મતલબ છે કે ‘તે ખુદ અસ્તિત્વમાં આવેલો છે’. હિંદુ મીમાંસકો તેને ‘સ્વયંભૂ’ એટલે કે ‘જાતે જ ઉત્પન્ન થયેલો’ હોવાનું કબૂલે છે. ગ઼ાલિબ ઈશ્વરના અસ્તિત્વને પ્રથમ મિસરામાં બીજી વાર પણ દોહરાવીને આગળ પોતાના વિષે કે જે સમગ્ર માનવજાતને પણ લાગુ પડે છે, કહે છે કે ‘ડુબોયા મુઝ કો હોને ને’ એટલે કે માનવી પોતાના હુંપદના ગર્વના કારણે અધ:પતન પામ્યો છે. ગ઼ઝલકારે એક કલ્પના કરી છે કે પોતે હાલ હયાત ન હોત તો એ પહેલાં શું હોત? આ ગહન વાતને સાવ ટૂંકાણમાં આમ સમજી શકાય કે આપણે બિનઅસ્તિત્વમાંથી જ અસ્તિત્વમાં આવ્યા છીએ.

* * *

હુઆ જબ ગ઼મ સે યૂઁ બે-હિસ તો ગ઼મ ક્યા સર કે કટને કા
ન હોતા ગર જુદા તન સે તો જ઼ાનૂ પર ધરા હોતા (૨)
[બે-હિસ= સ્તબ્ધ (shocked/stunned); જ઼ાનૂ= જાંઘ (thigh)]

                                                           Stun= આઘાતથી દિગ્મૂઢ કરી નાખવું

અર્થઘટન અને રસદર્શન:
આ શેરમાં ગ઼ાલિબ કહે છે કે જ્યારે હું મારાં દુ:ખોના આઘાતથી સાવ દિગ્મૂઢ જ બની ગયો છું તો મારું મસ્તક પણ કદાચ વધેરાઈ જાત તો પણ હું શા માટે દુ:ખ લગાડત? વળી મારું કપાઈ ગયેલું માથું જો તનથી જુદું ન થઈ ગયું હોત તો તેને મારી મરજીથી મેં પોતે જ તેને કાપી દઈને મારી જાંઘ ઉપર જ ધારણ કરી લીધું હોત! આમ અહીં પોતાના માથે આવી પડેલાં દુ:ખોની તીવ્રતા દર્શાવાઈ છે. ગ઼ાલિબ આર્થિક રીતે એવા તો દુ:ખી હતા કે નાણાંના અભાવના એ દુ:ખ આગળ મસ્તક વધેરાઈ જવાનું દુ:ખ પણ કોઈ વિસાતમાં ન હતું. આમ આ શેર આત્મલક્ષી બની જાય છે, તેમ છતાંય એરિસ્ટોલની ટ્રેજેડીની વિભાવના પ્રમાણે ગ઼ાલિબના જેવાં દુ:ખો ધરાવનાર અન્ય કોઈને પણ તે લાગુ પડી શકે છે.

* * *

હુઈ મુદ્દત કિ ‘ગ઼ાલિબ’ મર ગયા પર યાદ આતા હૈ
વો હર ઇક બાત પર કહના કિ યૂઁ હોતા તો ક્યા હોતા (૩)
(મુદ્દત= સમય (duration/period)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:
ગ઼ાલિબ આ શેરમાં પોતાનું અવસાન થઈ ગયું હોવાનું કલ્પે છે. વળી તેના અવસાન પામ્યાને ઘણો લાંબો સમય પણ થઈ ગયો છે. હવે પોતાના યાર કે ચાહકોના પક્ષે પોતે અનુમાન લગાવે છે કે એ લોકો એમ જ કહેશે કે ગ઼ાલિબને મૃત્યુ પામ્યાને લાંબો સમય પસાર થઈ ગયો હોવા છતાંય તે ખરેખર બહુ જ યાદ આવે છે. આમ ગ઼ાલિબ માને છે કે લોકો તેમને તેમના અવસાન પછી પણ ખૂબ યાદ કર્યા કરશે. શેર અને ગ઼ઝલનો આખરી મિસરા આમ લોકોને એ રીતે લાગુ પડે છે કે તેઓ કોઈ એવી દુ:ખદ પરિસ્થિતિમાં આવી ગયા પછી દરેક વાતે બસ એમ જ બોલતા સાંભળવા મળે છે કે ‘આમ થયું હોત તો તેમ થાત અને તેમ ન થયું હોત તો આમ થાત’. આમ ‘બીત ગઈ સો બાત ગઈ’ પ્રમાણે પાછળથી દુ:ખી થવાનો કે પસ્તાવાનો કોઈ મતલબ રહેતો નથી. ગ઼ાલિબ અહીં પોતે પણ પોતાના જીવનમાં કોઈ તક ચૂકી જવા બદલ કે કોઈ ભૂલો કરી બેઠા હોય અને પોતે વર્તમાન દુ:ખી સ્થિતિમાં મુકાઈ ગયા હોવાનો પરોક્ષ રીતે એકરાર કરે છે.

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ (ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૩૩)

* * *

નોંધ:-

(આ ગ઼ઝલના પહેલા શેરના ભાવાનુવાદ અને રસદર્શન માટે મારે http://themissingslate.com ના અંગ્રેજી વર્ઝનનો સહારો લેવો પડ્યો છે. અંગ્રેજીના અભ્યાસુઓ માટે તેને નીચે પરિશિષ્ઠમાં આપ્યો છે.)

પરિશિષ્ઠ :

Na thaa kuchh to khuda hota

When there was nothing there was God,

if there’d been nothing there’d have been God,

Being has ruined me,

if I did not exist what would have been? (1)
(While chatting on Internet, I could trace out only above one Sher.)

                                                                 Courtesy – http://themissingslate.com

ઋણસ્વીકાર :
(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) Courtesy – http://themissingslate.com
(૫) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વિકીપીડિયા

 

(571) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – 3 (આંશિક ભાગ – ૩) દિલ હી તો હૈ ન સંગ-ઓ-ખ઼િશ્ત… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ * વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

(ગતાંક આંશિક ભાગ – ૨ ના અનુસંધાને ચાલુ)

દિલ હી તો હૈ ન સંગ-ઓ-ખ઼િશ્ત (શેર ૭ થી ૯)

વાઁ વો ગ઼ુરૂર-એ-ઇજ્જ઼-ઓ-નાજ઼ યાઁ યે હિજાબ-એ-પાસ-એ-વજ઼અ
રાહ મેં હમ મિલેં કહાઁ બજ઼્મ મેં વો બુલાએ ક્યૂઁ (૭)

(ગ઼ુરૂર-એ-ઇજ્જ઼-ઓ-નાજ઼= પોતાની શાનનું ગૌરવ; હિજાબ-એ-પાસ-એ-વજ઼અ= પોતાની પ્રણાલિકા બદલી દેવાની શરમ; બજ઼્મ=મહેફિલ, ગોષ્ઠિ)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

ગ઼ાલિબે અગાઉના શેર ક્રમાંક (3) અને (૪) માં માશૂકાના સૌંદર્યને અજીબોગરીબ કલ્પનામઢિત ઉદ્દીપકો કે ઉપમાનો થકી પ્રશંસ્યું છે. તો અહીં વળી આ શેરમાં તેમણે તેના ગુણો દર્શાવીને તેને સામાન્ય કરતાં ઘણી ઊંચી પાયરીની ઓરત ગણાવી છે. તેને પોતાની શાનનું ગૌરવ છે, મિથ્યાભિન નથી. ગૌરવ અને અભિમાન વચ્ચે પાતળી ભેદરેખા હોય છે. તેણે ગૌરવની મર્યાદાને જાળવી રાખી છે. તે નકાબ ધારણ કરવા જેવી સામાજિક પરંપરાઓને વળગી રહી છે. એ પ્રણાલિકાઓને ત્યજી દેતાં એ શરમ અનુભવે છે. આમ લજ્જા એ તેનું ઘરેણું બની જાય છે. હવે એ માશૂકા ગોષ્ઠિ માટે તેમને બોલાવતી નથી અને તેનો તેમને અસંતોષ કે અફસોસ પણ નથી, કેમ કે તેઓ કદીય માશૂકાને રસ્તામાં મળ્યા પણ નથી. આમ ગ઼ઝલકાર માશૂકાને પ્રત્યક્ષ મળીને કે તેની સાથેની વાતચીત કરીને કોઈ નૈકટ્ય સાધવા નથી માગતા; માત્ર દૂરથી જ તેનો દીદાર (દર્શન) કરી લે છે, કેમ કે તેઓ તેને માત્ર નિખાલસ દિલે ચાહે છે, તે જ તેમના માટે પર્યાપ્ત છે અને તેઓ પોતાની મહોબ્બતને ઉત્કૃષ્ટ કક્ષાએ જાળવી રાખવા માગે છે.

* * *

હાઁ વો નહીં ખ઼ુદા-પરસ્ત જાઓ વો બેવફ઼ા સહી
જિસ કો હો દીન ઓ દિલ અજ઼ીજ઼ ઉસ કી ગલી મેં જાએ ક્યૂઁ  (૮)

(ખ઼ુદા-પરસ્ત= આસ્તિક; બેવફ઼ા=વફાદાર નહિ તે; દીન ઓ દિલ= ધર્મ અને હૃદય; અજ઼ીજ઼= પ્રિય)

અર્થઘટન અને રસદર્શન

આ શેરના પહેલા મિસરાના પૂર્વાર્ધ અને અનુગામી મિસરાના પૂર્વાર્ધમાં પહેલી નજરે વિરોધાભાસ લાગી શકે છે, પરંતુ એ બંને બાબતોની કક્ષામાં ફરક છે. પ્રારંભમાં માશૂકાને ખુદાપરાસ્ત અર્થાત્ ઈશ્વરમય ન હોવા તરીકે અને સાથે સાથે તેના પ્રત્યે બિનવફાદાર પણ હોવાનું દર્શાવ્યું છે, જ્યારે પાછળથી તેને તેના મજહબ ઉપર પાબંધ ગણાવી છે. પરંતુ આ બંને બાબતો વિરોધાભાસી જેવી લાગતી હોવા છતાં સાવ જુદી જ છે. ખુદાપરસ્તી એટલે પોતાની જાતને સપૂર્ણપણે ઈશ્વરને સમર્પિત કરી દેવી જેમાં મજહબપાલનની પરાકાષ્ઠા અભિપ્રેત છે, જ્યારે મજહબ પ્રત્યે માત્ર અત્યંત પ્રેમ હોવો એનો મતલબ એ જ થાય કે તે પોતાના મજહબને ખૂબ જ માનસન્માન આપે છે, તેને દિલોજાનથી ચાહે છે; ભલે ને થોડાઘણા અંશે ઈશ્વર પ્રત્યે બેવફાઈ બતાવાતી હોય. અહીં બેવફાઈ એટલે ઈશ્વરની નયામતો (બક્ષિસો) પરત્વે પૂરા આભારવશ ન થવું. અહીં માશૂકા માટેની ખાસ નયામતોમાં તેના હુસ્ન (રૂપ) અને એક સાલસ ઓરતના તેના ગુણોને ગણાવી શકાય. ઈશ્વર પરત્વેની ઓછી વફાઈ તેનો અક્ષમ્ય અપરાધ ન ગણાય; કારણ કે તે સામાન્ય ઓરતો જેવી એક માત્ર ઓરત જ છે, કોઈ ઊંચા પ્રકારની ઓલિયા ઓરત નથી. વળી તેને પોતાના મજહબ પ્રત્યે પ્રેમ છે અને સાથે સાથે તે પોતાના હૃદયને પણ એટલું જ ચાહે છે. ગ઼ઝલ કાવ્યપ્રકારને તેના પારિભાષિક શબ્દોમાં સમજવી અને સમજાવવી જોઈએ તેમ છતાંય તેને સરળ શબ્દોમાં હું સમજાવતો હોઉં છું. તો આ શેરના બીજા મિસરાનો ઉત્તરાર્ધ આપણે સમજીએ તો તે એમ બતાવે છે કે માશૂકા ભલે ઓલિયા ન હોય, ખુદાપરસ્ત ન હોય; પણ પોતાના મજહબને અને પોતાના દિલને ખૂબ જ ચાહતી હોય એવી તેની ગલીમાં અર્થાત્ નિવાસસ્થાન તરફ માશૂક પોતે જશે જ નહિ. આમ અહીં માશૂકના આત્મસંયમની આપણને પ્રતીતિ થાય છે. આ શેરના અર્થઘટનની સંકુલતાને લઈને મારાથી થયેલા અતિવિસ્તાર બદલ હું ક્ષમાપ્રાર્થી છું.

* * *

‘ગ઼ાલિબ’-એ-ખ઼સ્તા કે બગ઼ૈર કૌન સે કામ બંદ હૈં
રોઇએ જ઼ાર જ઼ાર ક્યા કીજિએ હાએ હાએ ક્યૂઁ (૯)

(‘ગ઼ાલિબ’-એ-ખ઼સ્તા= દુર્દશાગ્રસ્ત ગ઼ાલિબ; જ઼ાર જ઼ાર ક્યા= ધ્રૂસ્કે ધ્રૂસ્કે)

અર્થઘટન અને રસદર્શન

ગ઼ઝલનો આ આખરી મક્તા શેર છે. આને અન્ય રીતે સિગ્નેચર શેર પણ કહી શકાય! અહીં ગ઼ઝલના સર્જકનું તખલ્લુસ (ઉપનામ) મુકાતું હોય છે. ગ઼ાલિબ પોતાને દુર્દશાગ્રસ્ત તરીકે ઓળખાવે છે. તેમના જીવનમાંથી જાણવા મળે છે કે તેઓ આર્થિક રીતે પાયમાલ સ્થિતિમાં જીવતા હતા. આમ પોતે જ પોતાની આવી નિમ્ન ઓળખ આપીને પોતાની નિખાલસતા બતાવતાં પોતાને સાવ નકામા ગણાવે છે. તેઓ પોતાની મૃત્યુ પામવાની કલ્પના કરીને કહે છે કે તેમના આ દુનિયામાંથી ચાલ્યા જવાથી દુનિયાનાં કોઈ કામો સ્થગિત થઈ જવાનાં નથી, દુનિયા તો ચાલતી હશે તેમ જ ચાલ્યા કરશે. તો પછી તેમના અવસાન પછી કોઈએ શા માટે ચોધાર આંસુએ રડવું જોઈએ કે હાય હાય કરીને વિલાપ કરવો જોઈએ?

-મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૧૧૬)                                                  [આંશિક ભાગ – ૩ સંપૂર્ણ]

* * *

નોંધ:-

(આ ગ઼ઝલના  અર્થઘટન માટે મારે રાજેન્દ્ર કૃષ્ણના આ ગ઼ઝલના અંગ્રેજી વર્ઝનનો સહારો લેવો પડ્યો છે. અંગ્રેજીના અભ્યાસુઓ માટે તેમની આ સંપૂર્ણ ગ઼ઝલને હું આ લેખમાળાના ત્રણેય ભાગોમાં વિભાગવાર પરિશિષ્ઠમાં આપી રહ્યો છું.)

પરિશિષ્ઠ : (શેર ૭ થી ૯)

Dil Hi To Hai Na Sang-O-Khist

There the pride of modesty resides
Here dwells the social morality
How shall we meet, on which road
Why should he invite me to the abode?

True he is an atheist
Unfaithful and unchaste
Dear to who is faith and heart
Why should he then venture there?
Without the wretched “Ghalib”
Has any activity come to a halt?
What then is the need to cry?
What then is the need to brood?

– By Rajender Krishan

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) Courtesy –   Rajender Krishan
(૫) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વિકીપીડિયા

* * * * *

 

(569) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૨ (આંશિક ભાગ – ૨) દિલ હી તો હૈ ન સંગ-ઓ-ખ઼િશ્ત… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ * વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

(ગતાંક આંશિક ભાગ – ૧ ના અનુસંધાને ચાલુ)

દિલ હી તો હૈ ન સંગ-ઓ-ખ઼િશ્ત (શેર ૪ થી ૬)     

દશ્ના-એ-ગ઼મ્જ઼ા જાઁ-સિતાઁ નાવક-એ-નાજ઼ બે-પનાહ
તેરા હી અક્સ-એ-રુખ઼ સહી સામને તેરે આએ ક્યૂઁ  (૪)

(દશ્ના-એ-ગ઼મ્જ઼ા= કટારી; જાઁ-સિતાઁ= જાનલેવા; નાવક-એ-નાજ઼= સૌંદર્યાભિમાનનું તીર; બે-પનાહ= જેનાથી બચવું સંભવ નથી; અક્સ-એ-રુખ઼= ચહેરાનું પ્રતિબિંબ)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

અહીં ગ઼ાલિબે ઉપરના શેર ક્રમાંક (3)ની એ જ વાતનું દૃઢિકરણ કર્યું છે, પરંતુ હવેની વાત જુદા અંદાઝમાં રજૂ થઈ છે. તેઓ માશૂકાના ચહેરાને અનુલક્ષીને કહે છે કે તારા ચહેરાના સૌંદર્યનું તારું અભિમાન જાનલેવા કહેતાં પ્રાણઘાતક એવી કટારી જેવું છે કે જેનાથી બચવું દુષ્કર છે. તારા ચહેરાનું પ્રતિબિંબ એવું છે કે જેનાથી જોનારની આંખ અંજાઈ જાય અને તેથી જ તો તારી સામે આવવાની મારી હિંમત નાકામિયાબ પુરવાર થાય છે. અગાઉના શેરમાં ગ઼ઝલકાર તેને પર્દાનશીન ન થવાની સલાહ આપે છે તો અહીં તો તેનો સામનો ન જ કરી શકવાની તેમની મર્યાદાને શરણાગતિભાવે સ્વીકારે છે.

* * *

ક઼ૈદ-એ-હયાત ઓ બંદ-એ-ગ઼મ અસ્લ મેં દોનોં એક હૈં
મૌત સે પહલે આદમી ગ઼મ સે નજાત પાએ ક્યૂઁ  (૫)

(ક઼ૈદ-એ-હયાત ઓ બંદ-એ-ગ઼મ= જીવનની કેદ અને દુ:ખનું બંધન; નજાત= મુક્તિ)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

આ શેર માનવજીવન સાથે સંકળાયેલા દુ:ખના સંવેગની ફિલસુફી ઉજાગર કરે છે. ગ઼ાલિબ માને છે કે જિંદગી એ કારાવાસ છે અને વળી પાછો તેમાં માનવી કેદીની સ્થિતિમાં જ દુ:ખની હાથકડીઓથી જકડાયેલો પણ છે. હવે આ હાથકડી ક્યારે છૂટે જ્યારે કે કારાવાસ પૂરો થાય. માનવીનું મોત એ જીવન રૂપી કારાવાસમાંથી મુક્તિ સમાન છે. હવે એ જીવન પૂરું થાય ત્યારે આપોઆપ જ માનવી દુ:ખમાંથી મુક્ત થઈ જાય. આમ ગ઼ાલિબ લોકોને દુ:ખો સામે ફરિયાદ ન કરતાં તેમને સહી લેવાની શિખામણ આપે છે. તેનું સ્પષ્ટ માનવું છે કે વ્યક્તિના જીવનમાં કોઈ અભાવનું દુ:ખ તો જીવનભર રહ્યા જ કરશે અને એ દુ:ખ જ્યારે મૃત્યુ સાથે જ સમાપ્ત થવાનું હોય ત્યારે માણસે દુ:ખ સામે કોઈ ગિલા-શિકવા ન કરતાં એ દુ:ખ સાથે જીવી લેતાં શીખવું  જોઈએ. આમ આ શેર જગતના દુ:ખી લોકો માટે હૈયાધારણ સમાન છે. જો કે આ શેર ગઝલકારના માશૂકા સાથેના વિયોગના દુ:ખ સબબે છે.

* * *

હુસ્ન ઔર ઉસ પે હુસ્ન-એ-જ઼ન રહ ગઈ બુલ-હવસ કી શર્મ
અપને પે એ’તિમાદ હૈ ગ઼ૈર કો આજ઼માએ ક્યૂઁ (૬)

(હુસ્ન= સૌંદર્ય; હુસ્ન-એ-જ઼ન= સુવિચાર; બુલ-હવસ= તીવ્ર કામી, હવસખોર, મહત્ત્વાકાંક્ષી; શર્મ= લજ્જા; એ’તિમાદ= ભરોંસો, વિશ્વાસ; ગ઼ૈર= પરાયું – અહીં પ્રતિદ્વંદ્વિ;  આજ઼માએ ક્યૂઁ= શા માટે અજમાવવું – પરખ કરવી)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

આ શેર થોડોક સંકુલ છે. પ્રથમ મિસરાનો સીધો ભાવાર્થ તો એ જ છે કે સૌંદર્ય એ તો ઉમદા ખયાલ સાથે જોડાયેલ છે, તેને દૈહિક આસક્તિ સાથે કોઈ જ લેવાદેવા નથી. બીજા મિસરાનો સાર એ છે કે માણસે પોતાના અંતરાત્માના અવાજને અનુસરવું જોઈએ અને પોતાની જાત ઉપર ભરોંસો રાખવો જોઈએ. ગ઼ાલિબ કહે છે કે સૌંદર્ય અને તેની સાથેનો સુવિચાર તો એ જ છે કે માણસે સૌંદર્યપાન કરતાં આખલાના જેવી હવસખોરીના શિકાર ન થવું જોઈએ. સૌંદર્યના સાચા ચાહકને તો તેને માત્ર નિહાળવામાં અને એ સૌંદર્યની પોતાના હૃદયમાં અનુભૂતિ કરવામાં જ રસ હોય છે. સૌંદર્યને કામવાસનાની નજરે અવલોકવું એ તો તેનું હળાહળ અપમાન છે. અહીં આપણે એક બાબત સમજવાની રહેશે કે ગ઼ાલિબ તો ગૃહસ્થી હતા, તેમની માશૂકા તો સ્વપ્નસુંદરી હતી, જે અવનવા સ્વરૂપે આપણને તેમની ગ઼ઝલોમાં જોવા મળશે. અહીં હું મારી આ વાતના સમર્થન માટે નિસંકોચપણે વ્હી શાંતારામના ‘નવરંગ’ ચલચિત્રનો હવાલો આપીશ. ફિલ્મનાયકની પત્ની તો જમના જ હતી અને એ જ જમનાને તે નૃત્યાંગના સ્વરૂપે મોહિની નામે ઓળખે છે અને તેથી જ એક ગાનમાં રહસ્યનો પડદો ઊઠાવીને તેને કહેવું પડે છે કે ‘જમના, તુ હી તો હૈ મેરી મોહિની’’. આ ગ઼ઝલના અર્થઘટન માટેના થોડાક અતિવિસ્તારની ક્ષમાયાચના કરીને હું આ શેર અંગેની મારી મીમાંસા પૂર્ણ કરું છું.

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

-વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૧૧૬)                                                 [ક્રમશ: આંશિક ભાગ – ૩]

નોંધ:-

(આ ગ઼ઝલના  અર્થઘટન માટે મારે રાજેન્દ્ર કૃષ્ણના આ ગ઼ઝલના અંગ્રેજી વર્ઝનનો સહારો લેવો પડ્યો છે. અંગ્રેજીના અભ્યાસુઓ માટે તેમની આ સંપૂર્ણ ગ઼ઝલને હું આ લેખમાળાના ત્રણેય ભાગોમાં વિભાગવાર પરિશિષ્ઠમાં આપતો રહ્યો છું.)

* * *

પરિશિષ્ઠ : (શેર ૪ થી ૬)

Dil Hi To Hai Na Sang-O-Khist

The amorous glance is the deadly dagger
And the arrows of emotions are fatal
Your image may be equally powerful
Why should it appear before you?

The rules of life and bonds of sorrow
In reality are the one manifestation
Before realizing the ultimate truth
How can then one attain liberation?

Love is laden with noble thoughts
Yet what remains is the carnal shame
Trust conscience the still little voice
Why do you want test the rival

– By Rajender Krishan
ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) Courtesy –   Rajender Krishan
(૫) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વિકીપીડિયા