(579) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૯ (આંશિક ભાગ – ૧) વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ (શેર ૧ થી ૩)

વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ
વો શબ-ઓ-રોજ઼ ઓ માહ-ઓ-સાલ કહાઁ (૧)

(ફ઼િરાક઼= વિરહ; વિસાલ= મિલન; શબ-ઓ-રોજ઼ ઓ માહ-ઓ-સાલ= રાત અને દિવસ અને માસ અને વર્ષ)

અર્થઘટન અને રસદર્શન :

ગ઼ાલિબની ઘણી એવી ગ઼ઝલો છે કે જે વિષયની સુસંગતતા અને પ્રવાહિતા જાળવી રાખતી હોય અને એના પ્રત્યેક શેરમાં એક જ પ્રકારનો ભાવ પ્રગટ્યા કરતો હોય. ‘કહાં’નો શબ્દાર્થ તો ‘ક્યાં’ જ થાય, પણ તેનો વ્યંજનાર્થ તો ‘ક્યાંય નહિ’ એવો જ લેવો પડે. અહીં એ શબ્દ વિષાદ અને અભાવને દર્શાવે છે. અભાવ એટલે ‘ગમવું નહિ’ તે નહિ, પણ ‘ન હોવાપણું’. ભૂતકાળમાં અનુભવાયેલી કેટલીક એવી બાબતો અત્યારે જોવા મળતી નથી. એ બાબતોને આ શેરમાં ‘વો’ તરીકે ઓળખાવાઈ છે. એ ‘વો’માં આવે છે : વિયોગ, સંયોગ, દિવસો, મહિનાઓ અને વર્ષો. એ બધાં અગાઉ જેવાં જે કંઈ હતાં તે આજે જોવા મળતાં નથી. આમ તેમને યાદ કરી કરીને ગ઼ાલિબ અફસોસ અને ઝુરાપો વ્યક્ત કરે છે. મિલનની કે વિયોગની એ ઘટનાઓમાં પણ એ વખતે એક પ્રકારનું માધુર્ય રહેતું હતું, પરંતું ત્યાં આજે તો શુષ્કતા દેખાય છે. મિલનમાં પ્રેમીપાત્રોનો આનંદ અને વિરહમાં પણ એક પ્રકારની જે તડપ હતી, જે વેદના હતી તે આજે અનુભવાતી નથી. આજે બધે ખાલીપો લાગી રહ્યો છે. બીજી પંક્તિની રચના શ્રાવ્ય એટલે કે સાંભળવાલાયક બની રહી છે. વળી તે અર્થનિર્ધારણ પણ કરી આપે છે. સમયનું દિવસો, મહિનાઓ અને વર્ષોમાં  પસાર થવું એ ક્રમિક રીતે પઠન વખતે એવો ભાવ જગાડે છે કે જાણે કે વાણીનો ધોધ ન વહેતો હોય! આમ ભવ્યાતિભવ્ય આ શેરથી ગ઼ઝલની શરૂઆત થાય છે.

ફ઼ુર્સત-એ-કારોબાર-એ-શૌક઼ કિસે
જ઼ૌક઼-એ-નજ઼્જ઼ારા-એ-જમાલ કહાઁ (૨)

(ફ઼ુર્સત-એ-કારોબાર-એ-શૌક઼= જગતના વેપાર માટેનો અવકાશ; જ઼ૌક઼-એ-નજ઼્જ઼ારા-એ-જમાલ= સૌંદર્યનું દૃશ્ય જોવાનો આનંદ)

અર્થઘટન અને રસદર્શન :

ગ઼ઝલના બીજા શેરમાં પણ પહેલા શેરનો અભાવોનો સિલસિલો ચાલુ રહે છે. શેરની પહેલી પંક્તિ ‘કિસે’  શબ્દ ખુદ કવિને લાગુ પડે છે અને તે દર્શાવે છે કે તેમને દુનિયાદારીના ધંધારોજગારની પ્રવૃત્તિઓમાં કોઈ લુત્ફ (આનંદ) કે કામકાજમાં સંતોષ (Job satisfaction) નથી મળતાં. વળી આમ બનવું તે સ્વાભાવિક પણ છે કેમ કે રોજિંદા કામકાજમાં એક પ્રકારનો કંટાળો (monotony) આવી શકે. હવે આ તો ઠીક પણ નજર સામે કોઈ સૌંદર્યા હોય કે પછી કુદરતી સૌંદર્ય હોય તો તેને નિરખવામાં પણ કોઈ ઉત્સાહ કે આનંદ નથી રહ્યાં. અહીં બંને પક્તિમાં પરિસ્થિતિઓ વચ્ચેનો થોડોક ભેદભાવ બતાવીને ગ઼ઝલકાર છેવટે તો એ જ નિષ્કર્ષ પર આવે છે કે બદલાતા સમયની તાસીર આના માટે જવાબદાર હોવા કરતાં તેમનો બદલાતો જતો મિજાજ જ વધારે કારણભૂત જણાય છે. વયવૃદ્ધિ અને વૈચારિક પરિપક્વાતાઓના કારણે માણસ જૂની સ્વૈરવિહારી માનસિકતામાંથી બહાર નીકળતો જઈને ગંભીરતા ધારણ કરતો જાય તેવી આ મનોવૈજ્ઞાનિક પ્રક્રિયા છે, જે આજે આપણે પણ અનુભવી રહ્યા છીએ. બદલાતા જતા સમાજજીવનનાં આ ચિહ્નો છે. પોતાની પાસે સુખવૈભ અને સમૃદ્ધિ હોવા છતાં માણસ આજેય જે બેચેની અનુભવે છે તેને  ‘કશાકથી વિખુટા પડ્યાનો વલવલાટ (Withdrawal symptoms)’ તરીકે ઓળખાવી શકાય. આમ આ શેરમાં ગ઼ાલિબની અન્ય ગઝલોમાં જે ઉન્માદતા જોવા મળતી હતી તેના બદલે ગંભીરતા જોવા મળે છે, જાણે કે હવે તેઓ ઠાવકા બની ગયા ન હોય!

દિલ તો દિલ વો દિમાગ઼ ભી ન રહા
શોર-એ-સૌદા-એ-ખ઼ત્ત-ઓ-ખ઼ાલ કહાઁ (૩)

(શોર-એ-સૌદા-એ-ખ઼ત્ત-ઓ-ખ઼ાલ= રૂહની કલ્પનાની ધૂમધામ)

અર્થઘટન અને રસદર્શન :

ગ઼ાલિબ અહીં જે ઈશારો કરે છે તે એ છે કે સૌંદર્ય કે મુગ્ધાતાને કોલાહલભરી રીતે આમ કે તેમ ડહોળવાની જે પ્રક્રિયાઓ પહેલાંપહેલાં જે થતી હતી તે હવે દિલથી તો શું દિમાગથી પણ થતી નથી. સૌંદર્યના પ્રતીક તરીકે યુવાનીના ઉંબરે આવી ઉભેલા એ કિશોરોની આછી આછી ઊગતી દાઢીઓ અને યૌવનાઓની સુંદરતાને ઉભારતી તેમના ચહેરાઓ ઉપરના તલ વિષે રસિકજનો જે વિવેચનાઓ કરતા હતા તે ખરા દિલથી કરતા હતા. આવી ચર્ચાઓ જ્યારે જામતી ત્યારે એ લોકો પોતાનાં દિલોમાં પણ મુગ્ધતાનો એ ભાવ ધરાવતા અને તેથી એવી વાતો કરવા-કરાવવાળાઓનાં દિલોમાં એક ઉમળકો કે ઉલ્લાસ રહેતાં હતાં અને તે તેમનાં સાચાં દિલોમાંથી પ્રગટતાં હતાં. પરંતું આજે તો પણ એવાં સૌંદર્યો આવનારી એક પછી એક પેઢીમાં જોવા મળતાં હોવા છતાં કોઈના દિલમાં ગલગલિયાં કરાવે તેવી કે માત્ર દિમાગી કસરતો દ્વારા પણ એ સૌંદર્યોને બિરદાવાતાં નથી. આમ ચાહતના ઉદ્દીપક તરીકે કામ કરતી એ દાઢીઓ કે વદન ઉપરના તલ પરત્વે લોકો શુષ્ક દેખાય છે અને તેથી તેઓ દિલથી નહિ તો દિમાગના માનસિક વિચારો થકી પણ એ સૌંદર્યોને સન્માન આપતા નથી.

ગ઼ાલિબનો જીવનકાળ ઈ.સ.૧૭૯૭થી ઈ.સ.૧૮૬૯ સુધીનો રહયો હતો. આજે તેમના અવસાનને લગભગ ૧૫૦ વર્ષ થયાં. ગ઼ાલિબ તેમની ગ઼ઝલોમાં તેમના સમયકાળની વાત કરે છે. તે કાળે લોકો સૌંદર્યના ચાહક અને ઉપાસક જરૂર હતા, પણ તેઓ એ સૌંદર્યને પામવા કે ભોગવવાની વિકારવૃત્તિ ધરાવતા ન હતા, જે આજે ૨૧મી સદીના પ્રારંભકાળે અમર્યાદ વધતી જાય છે. રોજબરોજ નિર્દોષ સ્ત્રીઓ પર થતાં બળાત્કાર કે છેડતીનાં દુષ્કૃત્યો આ વાતની ગવાહી પૂરે છે. સૌંદર્યને માણવું અને તેનો ઉપભોગ કરવો એ ભિન્ન્ન બાબતો છે. આ વાતને છોડ ઉપરના ફૂલના ઉદાહારણથી સમજી શકાય. ફૂલને યથાસ્થાને રહેવા દઈને તેને માત્ર સૌંદર્યભાવે નીરખવું અને તેને તોડીને મસળી નાખવા જેવી વિરોધાભાસી ચેષ્ટા ન કરવી એમાં જ આ સમજદારી રહેલી છે.

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ GG86                                                                (ક્રમશ: આંશિક ભાગ – ૨)

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વિકીપીડિયા

Advertisements

 

(576) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૮ (આંશિક ભાગ – ૪) યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

(ગતાંક આંશિક ભાગ – 3 ના અનુસંધાને ચાલુ)

યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત (શેર ૧૦ થી ૧૧)  

ઉસે કૌન દેખ સકતા કિ યગાના હૈ વો યક્તા
જો દુઈ કી બૂ ભી હોતી તો કહીં દો-ચાર હોતા (૧૦)

(યગાના= અનુપમ; યક્તા= અદ્વિતીય; દુઈ= દ્વૈત, દો-ચાર= આમનો-સામનો)

અર્થઘટન અને રસદર્શન

શેરનો વાચ્યાર્થ તો સીધોસાદો આમ જ છે કે કોણ એ માશૂકાને જોઈ શક્યું છે કે  જે અનુપમ અને અદ્વિતીય છે. જો એ બે હોવાનો ઈશારો માત્ર જ હોત તો ક્યાંક ને ક્યાંક તેનો આમનો-સામનો થઈ જ ગયો હોત! આને થોડુંક વધુ સ્પષ્ટ સમજીએ તો તે એકમાત્ર એક જ  હોવાથી તેનો ભેટો થઈ જવાની શક્યતા બહુ જ ઓછી છે, પણ જો એ યથાતથ રૂપે ઓછામાં ઓછી બેની સંખ્યામાં હોત તો તેનું મિલન થઈ જવાની શક્યતા થોડીઘણી પણ વધી જાતા! આખી ગઝલમાં આ શેર સંપૂર્ણ રીતે ઉત્તમોત્તમ છે. સંભવત: ગાલિબે પણ આ વાતને સમર્થન આપ્યું છે. આ શેર હવે પછીના છેલ્લા શેરની આગળ છે અને તેનું તેની સાથે અનુસંધાન અને સાતત્ય પણ છે. હકીકતમાં થોડુંક સાહસ કરીને એમ કહી શકાય કે ગાલિબના સર્વકાલીન ઉત્તમ એવા બે કે ત્રણ શેર પૈકીનો આ શેર છે.

‘દો-ચાર હોના’ એ બોલાતી ભાષાનો પ્રચલિત શબ્દપ્રયોગ છે જેને આ ખૂબસૂરત ગઝલમાં પ્રયોજવામાં આવ્યો છે. જો કે એનો સીધો વાચ્યાર્થ ‘બે-ચાર’ એમ સંખ્યા તરીકે ન લેતાં રૂઢિપ્રયોગ તરીકે તેનો અર્થ તો ‘એકબીજા સાથે ભેટો થઈ જવો’ કે ‘આકસ્મિક ટકરાઈ જવું’ એમ જ લેવો પડશે. હવે આ શેર સમજવો થોડો પડકારજનક હોઈ તેના ગૂઢાર્થને પકડવા માટે હિંમત ધારણ કરવી પડે. અહીં માશૂકા આસાનીથી નજરે પડી જાય તેમ નથી, કેમ કે તેનું એકલીનું સૌંદર્ય એકમેવ છે, કેમ કે તેની અન્ય જોડ મળવી મુશ્કેલ છે. તેના મુકાબલામાં કોઈ આવી શકે તેમ ન હોઈ તે ખાસ મોભો ધરાવે છે. તે એક જ છે, પણ તેની પાસે ઊભી રહે શકે તેવી અન્ય કોઈ એક તે સાથે મળીને એકંદરે બે હોય તો કદાચ તેનાં દીદાર (દર્શન) થઈ શકે અને તેમ થાય તો જ તેને મૂળ અથવા સમાંતર સ્વરૂપે કોઈકવાર અને ક્યાંક કદાચ મેળવી શકાય. અહીં નાજુક અર્થઘટન એ લેવાનું છે કે માશૂકના તરફથી એને મળવાનો કોઈ પ્રયત્ન નહિ હોય પણ પોતે જ પોતાની રીતે દેખા દેશે, શરત માત્ર એ કે તે પોતે બે તરીકે હોય!

અગાઉના શેરોમાં આપણે ઇશ્કે હકીકી અને ઇશ્કે મિજાજી અંગે જાણી ચૂક્યા છીએ, જે અનુસાર સૂફી મત પ્રમાણે માશૂકની માશૂકા ભૌતિકના બદલે દિવ્ય પણ સમજી શકાય.આ દિવ્ય માશૂકા એટલે કે ઈશ્વર. તેમના મત પ્રમાણે તે દૃશ્ય ન હોઈ આ શેરમાં જે માશૂકા ઉલ્લેખાઈ છે તે માત્ર તે જ હોઈ શકે, કેમ કે તે અદ્વૈત છે. આમ તેને ચર્મચક્ષુથી નહિ, પણ અંતરચક્ષુથી જોઈ તો ન જ શકાય પણ તેની માત્ર અનુભૂતિ જ થઈ શકે. આમ ગ઼ાલિબ કહેવા માગે છે કે ઈશ્વર તો માત્ર એક જ છે, જે  સંખ્યાના અર્થમાં પણ નહિ, પણ એકત્વ તરીકે તેને સમજવો પડે. જો એકને સંખ્યા તરીકે લઈએ તો તેના પછી બે અને આગળ તેથી અધિક સંખ્યાઓ આવી શકે, પરંતુ તેમ હરગિજ નથી. જો તે સ્થૂળ હોય તો જ તે ગણતરીમાં આવી શકે. પરંતુ તે તો દિવ્ય છે, નિરાકાર સ્વરૂપે છે. આમ તેને માત્ર અને માત્ર તે જ તરીકે ગણવો પડે. ભક્તજનો પણ તેને ‘તુંહી’ તરીકે જ ઓળખે છે. ધર્મશાસ્ત્રોમાં પણ તેને આમ જ સમજાવાયો છે. સારાંશે ઈશ્વર એકમેવ હોઈ તેના સિવાય અન્યના હોવાપણાનો વિચાર સુદ્ધાં પણ ન કરી શકાય. આમ ગ઼ાલિબ અહીં અદ્વૈત વિચારધારાનો પુરસ્કારકર્તા જણાય છે. વળી તે કદાચ કર્મે નહિ, તો જન્મે પણ મુસ્લીમ હોઈ ઈસ્લામિક અદ્વૈતવાદને સ્વીકારે તે સ્વાભાવિક પણ છે. વળી આ અદ્વૈતવાદ હિંદુ વિચારધારામાં પણ એક મત તરીકે પ્રવર્તમાન છે. બાઈબલમાં પણ ‘No man can serve to masters’નું કથન છે.

છેલ્લે આપણે તત્ત્વદર્શનના સમાપને આવીએ તો ગ઼ાલિબ ગૂઢાર્થમાં સંતવાણી ઓચરે છે અને અદ્વૈતવાદને ટેકો પૂરો પાડે છે. ગ઼ઝલના આગામી છેલ્લા શેરમાં આ શેરના સાતત્ય અને અનુસંધાન અંગે અગાઉ જણાવી દેવાયું છે. આ શેરના વિવરણના અતિવિસ્તાર માટે હું ક્ષમાપ્રાર્થી છું.

* * *

યે મસાઈલ-એ-તસવ્વુફ઼ યે તિરા બયાન ‘ગ઼ાલિબ‘
તુઝે હમ વલી સમઝતે જો ન બાદા-ખ઼્વાર હોતા (૧૧)

(મસાઈલ-એ-તસવ્વુફ઼= ભક્તિની સમસ્યાઓ; બયાન= વર્ણન; વલી= ઋષિ, મુનિ, સંત ; બાદા-ખ઼્વાર=  શરાબી)

અર્થઘટન અને રસદર્શન

ગ઼ઝલનો આ આખરી શેર ‘જરા હટકે’ છે અને મર્મહાસ્ય પણ નિષ્પન્ન કરે છે. ગ઼ઝલનો આ મક્તા શેર ‘ગ઼ાલિબ’ દ્વારા રચિત જ છે, પણ તે ચાહકો, ભાવક કે પાઠક પક્ષે રજૂ થયો હોવાનો આભાસ થાય છે. ગ઼ઝલના બયાન અંગે જાણે કે ગ઼ાલિબના ચાહકો તેમને એક વલી (સંત) તરીક સ્વીકારી લેવા માગે છે, બાશરત કે જો તે શરાબી ન હોત તો!!! ગ઼ાલિબ શરાબી હતા એ જગજાહેર છે અને તેમણે  નિખાલસપણે તેમની આ એબનો અનેક જગ્યાએ સ્વીકાર પણ કરેલ છે. આમ પોતે કબૂલ કરે છે કે તેઓ કદીય તે વલી કે સંતની હરોળમાં આવી શકે નહિ. માનવીના ગુણો કે અવગુણોને ઈશ્વર તો જાણે જ છે તો પછી તેના બંદાઓથી એ વાત કેમ છૂપી રાખવી જોઈએ? હિંદી વિખ્યાત ચલચિત્ર ‘મોગલે આઝમ’ના એક વિખ્યાત ગીતના અવિચલ શબ્દો પણ છે કે ‘પર્દા નહિ જબ કોઈ ખુદાસે, તો બંદોસે પર્દા કરના ક્યા’. આમ આ નિખાલસ કબૂલાતથી ગ઼ાલિબ એમ જણાવે છે કે કોઈ માનવી કદીય સપૂર્ણ તો ન જ હોય, કેમ કે સંપૂર્ણ તો એક માત્ર ઈશ્વર જ હોય અને તેથી જ ‘સંપૂર્ણ કેવલો હરિ’ એમ કહેવાય પણ છે. આમ ગ઼ઝલ અને શેરની આખરી પંક્તિ ગ઼ઝલના શિરમોર સમી બની રહે છે.

* * *

–મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૨૧)                                                  [આંશિક ભાગ – ૪ સંપૂર્ણ]

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા

 

(575) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૭ (આંશિક ભાગ – ૩) યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

(ગતાંક આંશિક ભાગ – ૨ ના અનુસંધાને ચાલુ)

યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત (શેર ૭ થી ૯)

ગ઼મ અગરચે જાઁ-ગુસિલ હૈ પ કહાઁ બચેં કિ દિલ હૈ
ગ઼મ-એ-ઇશ્ક઼ ગર ન હોતા ગ઼મ-એ-રોજ઼ગાર હોતા (૭)

(જાઁ-ગુસિલ= કષ્ટદાયક, જાનલેવા; ગ઼મ-એ-ઇશ્ક઼= પ્રેમનું દુ:ખ; ગ઼મ-એ-રોજ઼ગાર= દુનિયાનું દુ:ખ)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

કોઈ કહેશે કે ગ઼ાલિબ તો હરરોજ રડતો શાયર છે, પણ સર્વથા એવું તો નથી જ. ગ઼ાલિબ ઇશ્કના ગમ ઉપરાંત દુનિયાદારીનાં દુ:ખોને પણ સ્વીકારે છે. આ શેરમાં આ જ વાત છે. જો કે ઇશ્કનું દુ:ખ હૃદયવિદારક હોઈ તેનાથી બચી શકાતું નથી. એ ઇશ્કને ભૂલી જાઓ તો જ તેનાથી બચી શકાય, પણ સાચા ઇશ્કના કિસ્સામાં એ બની શકે તેમ પણ ન હોઈ તેને સ્વીકારી લીધે જ છૂટકો છે. દુ:ખથી બચી શકાતું નથી. દુ:ખ આપણને પીડે છે અને સામે આપણે પણ મજબૂરીથી તેનાથી પિડાઈએ  છીએ. જ્યારે પીડા હોય, ત્યારે દુ:ખ તો થાય જ. દુ:ખ એટલા માટે થતું હોય છે કે આપણે ઋજુ દિલ ધરાવીએ છીએ. તે જેમ હર્ષ અનુભવે તેમ જ દુ:ખ પણ મહસૂસ કરે જ, જીવનના આઘાત-પ્રત્યાઘાતની અસર તે ઝીલે જ. શેરના અનુગામી મિસરામાં ગ઼ાલિબ આશ્વાસન ધારણ કરતાં સમજાવે છે કે કે માણસને ઈશ્કનું દુ:ખ ન હોય તો પણ અન્ય દુન્યવી દુ:ખો તેને સતાવવા તૈયાર બેઠાં જ હોય છે કે જે દિલને વેદના પહોંચાડ્યે જ રાખે. અહીં ગ઼ાલિબ પોતાના મનને મનાવી લેતાં કહે છે કે ઈશ્કના દર્દને વાગોળ્યા કરવાનો કોઈ મતલબ નથી, તેને સહજ ગણી લેવું જોઈએ. વળી માનો કે એ દુ:ખનું સમાધાન મિલનથી થઈ પણ જાય છે, તો પણ દુનિયાનાં આજીવિકા રળવાનાં, બીમારીનાં કે આપ્તજનોનાં દુ:ખો કે જે દુનિયાદારીનાં દુ:ખો છે અને તે એક અથવા બીજા સ્વરૂપે જીવન સાથે સંકળાયેલાં રહેવાનાં જ. ગ઼ાલિબ આવી જ વાત પોતાની એક ગઝલના એક શેરમાં જણાવે છે કે જીવન સાથે જોડાયેલાં કાયમી દુ:ખો માણસ મરે ત્યારે જ ખત્મ થતાં હોય છે. આમ અહીં ઈશ્કના દર્દ ઉપરાંત દુનિયાદારીનાં દુ:ખોને પણ સંભારવામાં આવ્યાં છે.

* * *

કહૂઁ કિસ સે મૈં કિ ક્યા હૈ શબ-એ-ગ઼મ બુરી બલા હૈ
મુઝે ક્યા બુરા થા મરના અગર એક બાર હોતા (૮)

(શબ-એ-ગ઼મ= ગમની રાત)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

હું કોને કહું કે ગમની બૂરી રાત એ કેવી બલા (આફત) છે? એ ગમની વેદના એવી તો તીવ્રતમ હોય છે કે કોઈ હિન્દી ફિલ્મની ગીતપંક્તિ ‘કરવટેં બદલતે રહે, આપકી કસમ’ અહીં શબ્દશઃ લાગુ પડે છે. આ વેદનાની પીડા શાયરથી સહી શકાતી ન હોઈ તે મરી જવાની આરજૂ સેવે છે. શાયરને મરવામાં જરાય ખિચખિચાહટ નથી, કેમ કે મરવાનું તો એકવાર જ હોય છે. પરંતુ અહીં તો તેમને દરેક રાત્રિએ વારંવાર મરવાનું થાય છે. આમ આ શેરમાં ગમના દુઃખની પરાકાષ્ઠા બતાવાઈ છે. પાઠકના દિલને માશૂકના પ્રિયાવિયોગના ઝૂરાપાનો અહેસાસ કરાવી દે તેવો આ શેર પણ સામાન્ય પ્રકારનો લાગતો હોવા છતાં તે વિશિષ્ટ જ છે અને તેમાં કોઈ બે મત નથી જ, નથી.

* * *

હુએ મર કે હમ જો રુસ્વા હુએ ક્યૂઁ ન ગ઼ર્ક઼-એ-દરિયા
ન કભી જનાજ઼ા ઉઠતા ન કહીં મજ઼ાર હોતા (૯)

(રુસ્વા= બદનામ, જલીલ; ગ઼ર્ક઼-એ-દરિયા= પાણીમાં ડુબેલું)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

આ શેરના વિસ્તૃત અર્થઘટન પહેલાં થોડી આડવાત કરી લઈએ અને તે જરૂરી પણ છે. ગ઼ાલિબની જીવનકથની જાણનારને ખબર છે કે તેઓ મુસ્લીમ હોવા છતાં શરાબ અને જુગારની બદીમાં સપડાયેલા હતા. ૧૮૫૭ના બળવાના કેટલાક દિવસો બાદ તેમની ધરપકડ થઈ હતી. એ વખતના અંગ્રેજ કર્નલ આગળ તેમને પૂછપરછ માટે રજૂ કરવામાં આવતાં, જ્યારે તેમને તેમના ધર્મ વિષે પૂછવામાં આવ્યું; ત્યારે તેમણે રમૂજી જવાબ આપ્યો હતો કે ‘હું અર્ધો મુસ્લીમ છું.’ આગળ ‘કેવી રીતે’ના જવાબમાં તેમણે કહ્યું હતું કે ‘હું શરાબ પીઉં છુ અને ડુક્કરનું માંસ ખાતો નથી.’ તેમની ઉપરોક્ત આદતોના મૂળમાં તેમની મુફલિસી અને નિ:સંતાનપણું હતાં. તેઓ આર્થિક રીતે પાયમાલ સ્થિતિમાં જીવતા હતા. તેમણે સુવિખ્યાત ‘દિલ હી તો હૈ, ન સંગ-ઓ- ખ઼િશ્ત’ના આખરી સિગ્નેચર શેર (મક્તા)માં પોતાની જાતને ‘ગ઼ાલિબ’-એ-ખ઼સ્તા (દુર્દશાગ્રસ્ત) તરીકે ઓળખાવ્યા છે અને કહે છે કે તેમના જેવા નિકમ્મા માણસના મૃત્યુ પાછળ લોકોએ વિલાપ કે હાયહાય        કરવાની જરૂર નથી, કેમ કે તેમના મતે તેમના મૃત્યુ પછી પણ દુનિયા યથાતથ રીતે ચાલ્યા જ કરશે, તેનાં કોઈ કામો અટકી નહિ પડે. આપણે આજે પણ જોઈએ છીએ કે ઘણા કલાકારો દયનીય સ્થિતિમાં જીવતા હોય છે.

હવે આપણે શેર ઉપર આવીએ. કહેવાય છે ને કે ‘જ્યાં ન પહોંચે રવિ, ત્યાં પહોંચે કવિ.’ અહીં ગ઼ાલિબ મર્યા પછીની કલ્પના કરે છે, અને જાણે કે તેમની રૂહ આ શેર લખતી ન હોય! તેઓ કહે છે કે “અમે મરી ગયા પછી બદનામ થઈ ગયા. અમે દરિયામાં ડૂબી કેમ ન ગયા?’ શેરની આ પ્રથમ પંક્તિ થોડુંક આશ્ચર્ય દર્શાવે છે કે દરિયામાં ડૂબીને પણ મરવાનું જ હતું, તો તેઓ આમ કેમ કહે છે? આનો જવાબ શેરની બીજી પંક્તિમાં એમ છે કે જો અમે દરિયામાં ડૂબી મર્યા હોત તો ન અમારી મૈયત ઊપડતી કે ન અમારી કબર થતી!” પરંતુ તેમનું મોત કુદરતી રીતે ભૂમિ ઉપર જ થતાં તેમના મૃતદેહનું અસ્તિત્વ કબર તરીકે કાયમ રહ્યું. હવે કયામત સુધી લોકો એ કબરની મુલાકાત લેતા રહેશે અને તેમની જલીલ જિંદગીને યાદ કરી કરીને તેમને મર્યા પછી પણ તેઓ બદનામ કર્યે જ રાખશે. આમ મર્યા પછીની પણ પોતાની બદનામી થવી ચાલુ ન રહે તે માટે જ તેઓ દરિયામાં ડૂબી મરવાનું પસંદ કરે છે.

હવે આપણે આ શેરના રસદર્શનના સમાપન પૂર્વે ગ઼ાલિબ વિષે થોડુંક વધારે જાણી લઈએ તો સામાન્ય રીતે શાયરોની શાયરીમાં શરાબ અને સુંદરી વિષે ઘણું લખાયેલું જોવા મળશે, જેમાંથી ગ઼ાલિબ પણ બાકાત રહ્યા ન હતા. આમ છતાંય તેમણે ગ઼ઝલને તત્ત્વજ્ઞાન, જીવનનાં રહસ્યો, પ્રસવવેદના, માનવશ્રમ જેવા ઘણા વિષયો આપ્યા છે. પોતાની કબરના અસ્તિત્વને પણ ન જાળવી રાખવા માગતા આ મહાન ગ઼ઝલકારનું જૂની દિલ્હીમાંનું નિવાસસ્થાન સરકાર અને તેમના ચાહકો મારફતે ‘ગાલિબની હવેલી’ તરીકે કાયમ રહ્યું છે અને તેમની જન્મજયંતિઓ પણ ઉજવાતી રહે છે.

–મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૨૧)                                                                                                                                          [ક્રમશ: આંશિક ભાગ – ૪]

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા

 

(574) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૬ (આંશિક ભાગ – ૨) યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત -શેર ૪ થી ૬ … (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

(ગતાંક આંશિક ભાગ – ૧ ના અનુસંધાને ચાલુ)

યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત (શેર ૪ થી ૬)  

કોઈ મેરે દિલ સે પૂછે તિરે તીર-એ-નીમ-કશ કો
યે ખ઼લિશ કહાઁ સે હોતી જો જિગર કે પાર હોતા (૪)

(તીર-એ-નીમ-કશ= કમજોર તીર; અર્ધું ખેંચેલું તીર; ખ઼લિશ= ખટક, ચુભન, વેદના)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

આ શેરમાં માશૂકાની નજરના તીરની અર્ધી ખેંચાયેલી પણછ (ધનુષની દોરી)ના હળવા પ્રહાર અંગે માશૂક કોઈ ત્રાહિત ઈસમને સવાલ કરવાનું કહે છે કે તેની તેમના ઉપરની અસર કેવીક તો છે. માશૂક પોતાના એ સવાલનો પોતે જ એક જુદા જ અંદાઝમાં જવાબ આપતાં કહે છે કે ભલે ને એ તીર તેનાથી થોડેક દૂર પડ્યું હોય અને પોતાને વાગ્યું ન હોવા છતાંય તેના તરફની માત્ર ધીમી ગતિમાત્રથી તેઓ તેની ચુભન (વેદના)ને મહસૂસ કરી શક્યા છે. આમ થઈ શકવાનું પ્રત્યક્ષ કારણ એ જ દેખાય  છે કે તેઓ જરાય ઘાયલ  થયા નથી અને તેથી તેઓ જીવિત રહ્યા હોઈ એ વેદના પણ અનુભવી શક્યા છે. આગળ શેરના બીજા મિસરામાં આ વાતની સ્પષ્ટતા થાય છે કે જો એ તીર પૂરું ધનુષ ખેંચાઈને તેમના તરફ આવ્યું હોત તો  તેમના જિગરને વીંધી દીધું હોત અને તેથી તે તત્કાલ અવસાન પામી જતાં એ તીરની અગાઉવાળી સંભવિત વેદના પણ અનુભવી શક્યા ન હોત! આમ તેઓ તેમની સંભવિત ઘાયલ સ્થિતિની વેદનાનો લુત્ફ (આનંદ) માણવાની આરજૂ સેવી રહ્યા છે. સારાંશે અહીં અધખુલી (નીચી) આંખોની નજરથી ફેંકાયેલું હળવું તીર અને વેધક તથા અનિમેષ નજરેથી ફેંકાયેલા ઘાતક તીરની સરખામણી અને તેમની અસરો વર્ણવાઈ છે. (I hope that any veracity or difference of opinion in my interpretation or exposition of this couplet (Sher) will be excused if it is otherwise understood by the experts of Ghalib’s creation or anybody else.)

* * *

યે કહાઁ કી દોસ્તી હૈ કિ બને હૈં દોસ્ત નાસેહ
કોઈ ચારાસાજ઼ હોતા કોઈ ગ઼મ-ગુસાર હોતા (૫)

(નાસેહ= સલાહકાર, ઉપદેશક; ચારાસાજ઼= ઉપચારક, ચિકિત્સક; ગ઼મ-ગુસાર= હિતેચ્છુ, સહાનુભૂતિકર્તા)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

અહીં શાયર બિરાદરોને ટોણો (મહેણું) મારતાં કહે છે કે આ તે કેવી તમારી બિરાદરી કે તમે મારા સલાહકાર અને ઉપદેશક જ બની રહ્યા! તમારા લોકોની જગ્યાએ મારા ગમના કોઈ ચિકિત્સક કે હિતેચ્છુ હોત તો કેવું સારું થાત! અહીં ગ઼ાલિબ સાચા દોસ્તોની પરખ સમજાવતાં કહે છે કે તેઓ દુ:ખના સમયે માત્ર સલાહકાર બની ન રહેતાં દુ:ખનો ઉપચાર બતાવે છે અને સહાનુભૂતિ દ્વારા હૂંફ પણ આપતા હોય છે. આમ માશૂકની વિરહની વેદના એવી તો તીવ્ર બની છે કે તેમને કોઈ ઉપદેશક મિત્રોની જરૂર નથી, પણ દુ:ખનો ઈલાજ બતાવનારા અને તેમના દુ:ખે દુ:ખી થનારા એવા સમસંવેદનશીલ મિત્રો જ તેમને ખપે છે. અર્થ ગ્રહણ કરવા માટે સરળ એવા આ શેરને ચર્ચાપત્રીઓએ સામાન્ય પ્રકારનો ગણાવ્યો છે, પરંતુ મારા નમ્ર મતે આ પણ ઉમદા શેર જ છે; કેમ કે તેની સરળતા એ જ તેની શોભા બની રહે છે.

* * *

રગ-એ-સંગ સે ટપકતા વો લહૂ કિ ફિર ન થમતા
જિસે ગ઼મ સમઝ રહે હો યે અગર શરાર હોતા (૬)

(રગ-એ-સંગ= પથ્થરની નસ; શરાર= ચિનગારી)

અર્થઘટન અને રસદર્શન

ગ઼ાલિબે આ શેરમાં માશૂકાના વિરહના પોતાના દુ:ખની તીવ્રતાને બેસુમાર કક્ષાએ લઈ જઈને હદ કરી નાખી છે. “Poets are born, they cannot be made (કવિઓ જન્મતા હોય છે, તેમને બનાવી શકાતા નથી હોતા.)” એવી ઉક્તિને સાર્થક કરતો આ શેર છે. જન્મજાત શાયર જ આવા શેર રચી શકે, કેમ કે તેમનાં દિમાગોમાં આવી ભવ્ય કલ્પનાઓ સહજ રીતે જ ઊગી નીકળતી હોય છે. અસદુલ્લાહખાન ‘ગ઼ાલિબ’ પોતાના ગમને સમજાવતાં કહે છે કે લોકો કે જે તેમના ગમને માત્ર ગમ તરીકે જ જે જાણે છે, તેમને ખબર નથી કે  વાસ્તવમાં તે ગમ એક એવી ચિનગારી છે કે જેના પ્રજ્વલન થકી પથ્થર પણ પીગળી જાય અને તેમાંથી એવો રસ વહેવા માંડે કે જાણે એ પથ્થરની નસોમાંનું લોહી હોય અને તે તેમના ફાટી જવાથી તે પૂરજોશથી વહેતું હોય!

–મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૨૧)                                                   [ક્રમશ: આંશિક ભાગ – ૩]

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વિકીપીડિયા
(૫) Courtesy – “Deewaan’

 

(573) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન–૫ – યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત (શેર ૧ થી ૩)(ગ઼ઝલ) મિર્ઝા ગ઼ાલિબ * વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત (શેર ૧ થી ૩)  (આંશિક ભાગ – ૧)

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ
વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત કિ વિસાલ-એ-યાર હોતા 
અગર ઔર જીતે રહતે યહી ઇંતિજ઼ાર હોતા (૧)

 

(વિસાલ-એ-યાર= પિયામિલન)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

ગ઼ાલિબની ખૂબ જ જાણીતી અને તેમના ચાહકોની ખૂબ જ સરાહના પામેલી આ ગ઼ઝલ છે. આના અગિયારે અગિયાર શેર ખાસ કક્ષા ધરાવે છે. જો કે કેટલાક શેર તો સારગ્રહણ કરવા માટે દુષ્કર છતાં અશક્ય નહિ તેવા છે. બધા શેર સરળ ભૌતિકતાથી લઈને સર્વથા રહસ્યમય છે. ગ઼ઝલનો આ પહેલો જ શેર ગ઼ાલિબની પ્રેમપાત્રને પામવા અંગેની નિરાશાજનક મન:સ્થિતિને દર્શાવે છે. તેઓ પોતાના ભાગ્યની વક્રતા જણાવતાં કહે છે કે તેમનું ભાગ્ય સાનુકૂળ ન હોઈ તેઓ માશૂકાને પામી નહિ જ શકે. પોતે હાલ જીવ્યા ત્યાં સુધી તો એ શક્ય બન્યું નથી અને કદાચ હજુપણ વધુ જીવે તોય તેનું સાન્નિધ્ય પ્રાપ્ત કરવા માટે હજુ વધુ રાહ જોવી પડત! અહીં આ ગઝલમાં વિપ્રલંભ (વિયોગ) શૃંગાર રસ છે. શેરના શબ્દો જ એવા છે કે તે ભાવકના દિલમાં માશૂક પરત્વે અનુકંપા જગાડે છે અને તે માશૂકની હારોહાર સહસંવેદનશીલતા અનુભવે છે. રચનાકારની રચનાની ઉત્કૃષ્ટતા ત્યારે જ સાબિત થાય કે જ્યારે કે ભાવક નાયકના સંવેગો સાથે ઓતપ્રોત થઈ જાય.

* * *

તિરે વા‘દે પર જિએ હમ તો યે જાન ઝૂટ જાના 
કિ ખ઼ુશી સે મર ન જાતે અગર એ‘તિબાર હોતા (૨)

(વા’દે= વચન, વાયદો)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

આ શેરનો પાઠક ‘આફરીન…આફરીન’ પોકારી ઊઠે તેવો આ બહુ જ નાજુક શેર છે. અહીં માશૂક માશૂકાને પોતાના દિલની નિખાલસ વાત જણાવતાં કહે છે કે કે જો હું એમ કહું કે તું મારી તરફ પાછી ફરશે જ તેવા તારા વાયદાના સહારે જ હું જીવી રહ્યો છું; તો તે ખોટી વાત સાબિત થાય છે, કેમ કે જો તેમ હોત તો એ વાતની ખુશીનો માર્યો હું ક્યારનોય મરી ગયો હોત! અહીં મનોવૈજ્ઞાનિક એ વિભાવના વ્યક્ત થાય છે કે કોઈ અતિ સંવેદનશીલ માણસ જેમ કોઈ આઘાતથી મૃત્યુ પામે તેમ આત્યંતિક ખુશીથી પણ મૃત્યુ પામી શકે છે. નાજુક દિલના માણસને ખુશીના કે આઘાતના કોઈ સમાચાર આપવાના હોય તો આપ્તજનોએ આહિસ્તા આહિસ્તા તે આપવા જોઈએ. હવે ફરી પાછા શેર ઉપર આવીએ તો કેટલાક મીમાંસકોએ શેરના બીજા મિસરાના ઉત્તર ભાગને વિવેચતાં એમ જણાવ્યું છે કે માશૂકનો પ્રણય એકપક્ષી હતો. માશૂકાએ કદીય મિલનનો વાયદો કર્યો ન હતો અને જો કદાચ કર્યો પણ હોય તો માશૂકને એ વાત ઉપર ભરોંસો ન હતો. આમ માશૂક પક્ષે છેવટે લાભ તો એ જ પહોંચ્યો છે કે તેઓ જીવિત રહ્યા છે, અન્યથા એ અવસાન પામ્યા હોતા! તેમના અવસાન પામવાથી ખેલ ખતમ જાય તેના કરતાં પ્રિયામિલનના ઇંતજારમાં જ શેષ જીવન પૂરું થાય તો તેઓ જીવનનો લુત્ફ લઈ શકે, કેમ કે એ રીતે એમને જીવવાનું બહાનું મળી રહેત! એમ કહેવાય પણ છે ને કે ‘જો મજા ઇંતજારમેં હૈ, વો પાનેમેં નહિ હૈ!’

* * *

તિરી નાજ઼ુકી સે જાના કિ બઁધા થા અહદ બોદા 
કભી તૂ ન તોડ઼ સકતા અગર ઉસ્તુવાર હોતા(૩)

(અહદ= પ્રતિજ્ઞા, એકરાર, વચન; બોદા= કાચું, કમજોર; ઉસ્તુવાર= મજબૂત, દૃઢ)

અર્થઘટન અને રસદર્શન

આ શેરમાં અગાઉના શેરમાં ઉલ્લેખાયેલા માશૂકાના કહેવાતા કે સાચા વાયદાની વાતને આગળ લઈ જતાં શાયર કહે છે કે તારી નજાકતથી મને જાણવા મળે છે કે તારો મને મળવાનો અહદ (વાયદો) પણ એવો જ સાવ બોદો અને તકલાદી સાબિત થયો છે. જો તે મજબૂત હોત તો તારાથી એ કદીય તોડી શકાયો નહોત! અહીં મુજ તુચ્છ રસદર્શનકાર મહાન ગ઼ઝલકારની આ ગ઼ઝલના ‘તૂ ન તોડ સકતા’ શબ્દોમાં નુકતાચીની કરીને ગુસ્તાખી કરે છે. ગુજરાતી ભાષાના વ્યાકરણ અનુસાર વાયદો તોડવા-ન તોડવાની ક્રિયા માશૂકા દ્વારા થતી હોઈ એ ક્રિયાપદને કર્તૃવાચકસમજતાં ‘તૂ ન તોડ સકતી’ આવી શકે, પણ ગ઼ાલિબ ‘વાયદો’ કર્મને આધારિત ‘ન તોડ સકતા’ પ્રયોજ્યું હોય તેમ લાગે છે, પણ ત્યાંય ભાષાકીય દુરસ્તતા લાવી શકાઈ હોત!. જો કે મેં નેટ-સર્ફીંગ દ્વારા ઘણા પાઠ જોયા તો તે બધાયમાં ગ઼ાલિબના શબ્દપ્રયોગને યથાવત્ જ રાખવામાં આવ્યો છે. હવે ‘દીવાન-એ- ગ઼ાલિબ’માંથી જ બધાએ પાઠ લીધા હોઈ શકે અને તેથી તે એકસરખા માલૂમ પડી પણ શકે છે. આમાં છતાંય ઉર્દૂના ‘માશૂક’, ‘યાર’ વગેરે જેવા શબ્દો બંને નર કે નારી જાતિ માટે વપરાય છે, તેવું અહીં પણ હોઈ શકે! જે હોય તે, પરંતું આ તો એક અવગણી શકાય એવી મારી માનસિક કવાયત માત્ર સમજી લેવા વાચકોને મારી નમ્ર વિનંતી છે. હવે થોડોક આ શેરને ફરીવાર સ્પષ્ટ કરીએ તો ગ઼ાલિબે માશૂકાની કાયા અને તેના મનોબળની નજાકત સાથે તેના અહદને સરખાવીને જાણે કે તેનો વાયદો નિભાવવાની અક્ષમતાને તે દરગુજર કરે છે. આમ શાયર માશૂકા પરત્વે હૃદયની વિશાળતા બતાવે છે.

–મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

[ક્રમશ: આંશિક ભાગ – ૨]

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(4) Courtesy – “Deewaan’
(5) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વિકીપીડિયા