ફિર કુછ ઇક દિલ કો બે-ક઼રારી હૈ (શેર ૧૨ થી ૧૪)
ફિર હુએ હૈં ગવાહ-એ-ઇશ્ક઼ તલબ
અશ્ક-બારી કા હુક્મ-જારી હૈ (૧૨)
[ગવાહ-એ-ઇશ્ક઼= પ્રેમનો સાક્ષી-શાહેદ(Witness); તલબ= ઉત્કટ ઇચ્છા, તલપ; અશ્ક-બારી = આંસુ વહાવવાં; હુક્મ-જારી = ફરમાન, આજ્ઞા]
વળી પાછો આ શેરમાં ‘ગવાહ’ શબ્દનો ઉલ્લેખ થાય છે, જે કોર્ટકચેરીઓ સાથે સંબંધિત છે. આ અગાઉના શેરમાં ઉલ્લેખાયા મુજબ માશૂકનું જીર્ણશીર્ણ દિલ ઇશ્કની અદાલતમાં વાણીરૂપે ફરિયાદ કરી શકતું નથી, કેમ કે તે વિદ્ધ (વીંધાયેલું) છે અને તેથી માત્ર આહ જ નાખી શકે છે. આમ છતાંય એ આહને ફરિયાદ ગણી લેવામાં આવે છે અને મુકદ્દમાને ગ્રાહ્ય રાખવામાં આવે છે. હવે જ્યારે મુકદ્દમો ચાલવા ઉપર છે, ત્યારે માશૂકના માશૂકા સાથેના ઇશ્કના ગવાહને હાજર થવાનું જણાવાય છે. હવે ચશ્મદીદ ગવાહ તેની નિર્ણાયક ગવાહી આપે તે જરૂરી છે અને એ ગવાહી માત્ર શુષ્ક શબ્દોમાં જ નહિ, પરંતુ તે ભાવવાહી પણ બની રહેવી જોઈએ. ગવાહના દિલમાં અનુકંપાના ભાવ ત્યારે જ જાગી શકે જ્યારે કે તે માશૂકને રડતો જુએ. ગવાહના દિલને પિગાળાવવા માટે માશૂકનું મૌન રહેવું અને માત્ર દિલમાંથી આહનું નીકળવું એ પર્યાપ્ત ન ગણાય; અને તેથી જ તો માશૂકનું દિલ તેમની આંખોને આંસુ વહાવવાનું ફરમાન છોડે છે. ગ઼ાલિબ તેમની ઘણી ગ઼ઝલોમાં લોહીનાં આંસુએ રડવાનો ઉલ્લેખ કરે છે. અહીં પણ આપણે કલ્પી શકીએ કે માશૂકનું દિલ ઘવાયેલું હોઈ તેની રૂધિરાભિસરણની ક્રિયા મંદ પડતી હોઈ તે શરીરશાસ્ત્રના સિદ્ધાંત પ્રમાણે આંસુના બદલે આંખોમાંથી લોહી પણ વહાવે. આમ માશૂકાએ માશૂકના દિલને ચોટ પહોંચાડી હોઈ તે લોહીનાં આંસુએ રડે તો પેલો ચશ્મદીદ ગવાહ પણ વધુ સહસંવેદનશીલ બની જાય અને તે તેની અસરકારક ગવાહી આપે, કે જેથી ઇશ્કની અદાલતનો ચુકાદો માશૂકની તરફેણમાં આવે.
* * *
દિલ ઓ મિજ઼્ગાઁ કા જો મુક઼દ્દમા થા
આજ ફિર ઉસ કી રૂ-બકારી હૈ (૧૩)
[મિજ઼્ગાઁ = પાંપણ, પલક; મુક઼દ્દમા = કોર્ટખટલો, દાવો; રૂ-બકારી = સુનાવણી]
ગ઼ઝલના કત’અ: (ખંડ)નો આ આખરી એટલે કે પાંચમો શેર છે. આ પ્રકારના શેરની સંખ્યા પાંચથી વધારે હોતી નથી. આના પછી આવતો આખરી શેર એ કત’અ: પૈકીનો નહિ, પણ આખીય ગ઼ઝલનો મક્તા શેર છે.
આપણે અગાઉના ચારેય શેરમાં અજીબોગરીબ આ મુકદ્દમામાં ફરિયાદી અને આરોપી તરીકે અનુક્રમે માશૂક અને માશૂકાને ગણતા આવ્યા છીએ. પરંતુ અહીં આખરી આ કત’અ: શેરમાં રહસ્યોદ્ઘાટન થાય છે કે આ મુકદ્દમો માશૂકના ઘવાયેલા દિલ અને માશૂકાની કાતિલ પાંપણોની વચ્ચે છે. વળી એ પણ સ્પષ્ટ થાય છે કે અહીં જે ગુનાહ (Crime)ની વાત છે, તે એ છે કે માશૂકાની ફરફરતી પાંપણોની નખરાબાજીએ જ માશૂકના દિલને વીંધી નાખ્યું છે. આમ આ ઘાતકી કૃત્યના કારણે જ અહીં ફોજદારી ગુનો બન્યો છે અને તેથી જ તો પહેલા કત’અ: શેરમાં ગ઼ાલિબે ‘ફ઼ૌજદારી’ શબ્દ પ્રયોજ્યો છે. આ ગ઼ઝલમાં આફરીન…આફરીન પોકારીને ફિદા થઈ જઈએ તેવી શાયરની અહીં શાનદાર કલ્પના છે.
બીજા સાની મિસરામાંના ‘આજ ફિર’ શબ્દો ખૂબ જ સૂચક છે. આનો અર્થ એ સમજાય છે કે મુકદ્દમાનો આ પહેલો દિવસ નથી, પણ આ અગાઉ તેની અનેક પેશીઓ થઈ ચૂકી છે અને કદાચ હજુ પણ ચાલુ જ રહેશે. આ દાવો જ કંઈક એવો અટપટો છે કે તેનો જલ્દી કોઈ ઉકેલ આવે તેવું લાગતું નથી. આખી ગ઼ઝલમાં અને ખાસ તો આ પાંચેય કત’અ: શેરમાં પુનરાવર્તિત આવતો ‘ફિર’ શબ્દ સૂચવે છે આ મુકદ્દમાનો અંત કોર્ટની એક જ પેશીમાં આવનાર નથી, પણ એ સતત ચાલ્યા જ કરશે. અહીં આપણી વર્તમાનકાલીન ન્યાયિક વિલંબની સમસ્યા પડઘાતી હોય તેવું નથી લાગતું! આ તો એક વાત થાય છે. આમ છતાંય આ ગ઼ઝલના પાઠકો પોતાના તરફથી ચુકાદો આપવા માટે સ્વતંત્ર છે; તેઓ ઇચ્છે તો માશૂકાને નિર્દોષ જાહેર કરે કે પછી તેને કસુરવાર ઠરાવીને માશૂકની તરફેણમાં ચુકાદો આપે.
આ ગ઼ઝલના વિષય સાથે અલ્પાંશે સામ્ય ધરાવતી ગુજરાતી કવિ દયારામની ‘ઝઘડો લોચનમનનો’ કાવ્યકૃતિ છે, જેમાં બુદ્ધિ ન્યાય આપે છે. જો કે ત્યાં ઝઘડો એ છે કે નંદકુંવરની સાથે પ્રથમ પ્રીત કોણે કરી, લોચને (આંખે) કે મને અર્થાત દિલે? ત્યાં આંખ અને દિલ ગોપીનાં જ છે; જ્યારે અહીં પાંપણો અર્થાત્ આંખ માશૂકાની, તો દિલ માશૂકનું છે. પરંતુ આપણે તો ગ઼ાલિબની આ ગ઼ઝલમાં આખરી ચુકાદાને અનિર્ણિત જ સમજવો રહ્યો.
* * *
બે-ખ઼ુદી બે-સબબ નહીં ‘ગ઼ાલિબ’
કુછ તો હૈ જિસ કી પર્દા-દારી હૈ (૧૪)
[બે-ખ઼ુદી = આત્મવિસ્મૃતિ, બેહોશી, લાપરવાહી, બેકાળજી, દીવાનગી; બે-સબબ = કારણ વગર; પર્દા-દારી = ગુપ્તતા, બુરખો ધારણ કરવો તે, (અહીં) પોતાની વાત છુપાવવી]
આખીય ગ઼ઝલનો આ મક્તા શેર છે. અગાઉ કહેવાયું છે કે ગ઼ાલિબની ગ઼ઝલોના મક્તા શેરની નિસરણી બનાવવામાં આવે તો તે આપણને જન્નત સુધી પહોંચાડે. આ વિધાનના અનુસંધાને હું કહીશ કે એ નિસરણીનાં પગથિયાં પૈકી ગ઼ઝલના આ શેરને આપણે રમણા (વિશ્રામ માટેનું નિસરણીનું પહોળું પગથિયું) તરીકે ઓળખાવી શકીએ. આ શેર એવો તો મનભાવન છે કે આપણે રાહતનો દમ લઈ શકીએ.
આ શેરને વાચ્યાર્થમાં આમ લઈ શકાય કે દીવાનગી કે લાપરવાહી કોઈ કારણ કે હેતુ વગર હોઈ શકે નહિ, જરૂર તેની પાછળ એવું કંઈક હોવું જોઈએ કે જે છુપાવવામાં આવતું હોય. અહીં જો આપણે આ શેરના માત્ર વાચ્યાર્થને જ પર્યાપ્ત ગણીશું, તો તેમાં રહેલા વ્યંજનાર્થને આપણે અન્યાય કરી બેસીશું. વળી આ શેરના બંને મિસરાને સમગ્રતયા સમજતાં તેમાંથી માત્ર એક જ નહિ, પણ બે વ્યંજનાર્થ પ્રાપ્ત થશે. પહેલું અર્થઘટન આમ થશે : પર્દા પાછળ કંઈક છે એટલે કે પર્દા પાછળ કંઈક છુપાવવામાં આવી રહ્યું છે, જે શેરના નાયકની દીવાનગી કે બેહોશીના કારણરૂપ છે. બીજું અર્થઘટન આમ પણ થઈ શકે કે દીવાનગી પોતે જ એક પર્દો છે કે જે દ્વારા કંઈક છુપાવવામાં આવી રહ્યું હોય અને તેથી દીવાનાપણું દેખાડવું એ વિનાકારણ હોઈ શકે નહિ. આમ આ શેરમાં સંભવત: બંને રીતે વક્રોક્તિ વ્યક્ત થતાં શેરનું મૂલ્ય અનેકગણું વધી જાય છે. અહીં કાર્યકારણના સિદ્ધાંતને પ્રયોજવામાં આવ્યો છે. ‘કાર્યકારણ’ એટલે કોઈ કાર્ય કારણ વગર અસ્તિત્વમાં આવી શકે નહિ.
આ શેર પૂરતો ‘બેખુદી’ શબ્દને હજુ વધુ સાચા અર્થમાં સમજવો હોય તો મારા મતે તેનો અર્થ ‘જાણીજોઈને લાપરવાહી કે દીવાનગી બતાવવાનો ડોળ કરવો’ એમ લેવો પડે. ઉર્દૂ ગ઼ઝલોમાં ‘બેખુદી’ શબ્દપ્રયોગ ખૂબ થતો હોય છે, જે માશૂકની એ પ્રકારની માનસિક સ્થિતિને ઉજાગર કરે છે કે જ્યાં આત્મભાનનો અભાવ હોય. આ શેર પૂરતા ‘બેખુદ’ શબ્દને હજુ વધારે સારી રીતે સમજવો હોય તો તેના વિકલ્પે ‘ધૂની (Crazy)’ શબ્દ લઈ શકાય. આમ ‘બેખુદી’ એટલે ‘ધૂનીપણું’ કે ‘ધૂન’ એમ સ્વીકારવું પડે.
ગ઼ઝલોમાં ઇશ્કેહકીકી (દૈવી પ્રેમ) અને ઇશ્કેમિજાજી (સાંસારિક પ્રેમ) વર્ણવાય છે. મારા મતે આ ગ઼ઝલમાંના આખરી મક્તા શેરને ઇશ્કેહકીકી સ્વરૂપે સમજવો રસપ્રદ થઈ પડશે. અલ્લાહ (ઈશ્વર)નાં સિફત (ગુણ) વિષયક સર્વશક્તિમાન, દયાળુ વગેરે જેવાં અનેક વિશેષણો જેવું ‘બેનિયાઝ (બેપરવાહ, સ્વતંત્ર) પણ એક વિશેષણ છે. ઈશ્વર-અલ્લાહ સ્વતંત્ર છે, તે કોઈની પરવાહ કરતો નથી. સૃષ્ટિમાં ઘટતી સર્વ ઘટનાઓ હરીચ્છાને આધીન હોય છે. હવે ઈશ્વર-અલ્લાહ નિરંજન-નિરાકાર હોઈ એ અદૃશ્ય સ્વરૂપે પણ અસ્તિત્વ તો ધરાવે જ છે, જેને નકારી ન શકાય. આમ તેની પર્દાદારી પાછળ પણ કોઈ રાજ (રહસ્ય) હોવું જોઈએ, જે માત્ર એ જ જાણતો હોવો જોઈએ.
Note:
I hope that any veracity or difference of opinion in my interpretation or exposition of this last couplet (Sher) will be excused if it is otherwise understood by the experts of Ghalib’s creation or anybody else.
* * *
– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ (સંપૂર્ણ)
(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – 165)
* * *
ઋણસ્વીકાર :
(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) Aksharamukha : Script Converter http://aksharamukha.appspot.com/converter
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા
(૫) Courtesy : https://rekhta.org
(૬) યુ-ટ્યુબ/વીડિયોના સહયોગી શ્રી અશોક વૈષ્ણવ
