(582)ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૧૨ (આંશિક ભાગ – ૪) વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

(ગતાંક આંશિક ભાગ – ૩ ના અનુસંધાને ચાલુ)

વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ (શેર ૯ થી ૧૦)

UNPUBLISHED (TWO Shers):

ગ઼ાલિબની ગ઼ઝલોના સંકલનકારોને નવીન બે શેર પ્રાપ્ત થયેલા છે, જે નીચે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. આ શેર દીવાન-એ- ગ઼ાલિબમાં કદાચ અપ્રસિદ્ધ રહ્યા છે. એ શેર એમના છૂટક શેરોમાંથી પ્રાપ્ત થયા હોય અને તેની શૈલી અને વિષય આ ગ઼ઝલના બધા શેર જેવાં જ હોઈ એમને આ ગ઼ઝલના ભાગરૂપ ગણવામાં આવ્યા હોય. જો કે ઘણા સંગ્રહોમાં આ બંને શેર પડતા મુકાયેલા છે. રસદર્શનકાર પણ આ બંને શેર “વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ” ના ભાગરૂપ જ ગણે છે અને તેથી જ એ બંનેના ભાવાનુવાદ અને રસદર્શન આપવા માટે જહેમત લીધી છે.

* * *

પર મુઝે તાક઼ત–એ–સવાલ કહાઁ
બોસે મેં વો મુજ઼ાઇક઼ા ન કરે (૯)

(બોસે= ચુંબન; મુજ઼ાઇક઼ા=ભેદ – Difference;  તાક઼ત-એ-સવાલ= સવાલ પૂછવાની હિંમત)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

આ વિપ્રલંભ (વિરહ, વિયોગ) શૃંગારરસના ઉદાહરણ માટેનો ઉત્તમ શેર છે, સાથેસાથે તેમાં એ જ રસની પરાકાષ્ઠા પણ છે. ગ઼ાલિબ તેમની ગ઼ઝલોમાં માશૂકાને અવનવી અદાઓ અને અંદાઝોમાં રજૂ કરે છે. ચુંબન એ પ્રણયની અભિવ્યક્તિની એક રીતિ છે. ચુંબન દીર્ઘ કે ક્ષણિક હોઈ શકે, સહજ કે પ્રયત્નના પરિપાકરૂપ હોઈ શકે, સંકોચ કે બિન્દાસ ભાવે પણ હોઈ શકે. ચુંબનના અહીં કેટલાક ભેદ કલ્પવામાં આવ્યા છે. અહીં ‘ભેદ’ને અન્નિચ્છનીય એવી વ્યક્તિ- વ્યક્તિ વચ્ચે હોવા અંગે પણ વિચારી શકાય. આ શેરમાં માશૂક મર્યાદા ઓળંગીને માશૂકા સાથેના ચુંબન સુધીની કક્ષાએ કલ્પનાવિહારે પહોંચી ગયા છે. પરંતુ અહીં આશિક માશૂકા પાસે એવી અપેક્ષા રાખે છે કે તે ચુંબનમાં કોઈ ભેદ ન રાખે. પરંતુ ગ઼ાલિબ આ ગ઼ઝલના પ્રત્યેક શેરમાં નિરાશા અને નિરાશા જ માત્ર દર્શાવતા હોઈ અહીં પણ તેમની ભીરુતા બતાવે છે અને કહે છે કે તેમની માશૂકાને સવાલ કરવાની તાકાત સુદ્ધાં નથી કે તે ચુંબનમાં કોઈ ભેદ ન કરે. અગાઉ ખુલાસો કરવામાં આવ્યો જ છે કે ગ઼ાલિબની ગ઼ઝલોમાં આવતી માશૂકા એમની કલ્પનામૂર્તિ માત્ર જ છે. સામાન્ય રીતે કોઈપણ ગ઼ઝલકારની ગ઼ઝલોમાં આવતી માશૂકા દુન્યવી અને આધ્યાત્મિક રીતે એમ અનુક્રમે ઐહિક અને પારલૌકિક યાને કે ઈશ્વર સબબે હોય છે. ગ઼ઝલમાંથી માશૂકાને બાદ કરી દેવામાં આવે તો તે ગ઼ઝલ સાવ નીરસ અને ચાહકભોગ્ય ન જ બની શકે.

      * * *

ફ઼લક–એ–સિફ઼્લા બે–મુહાબા હૈ
ઇસ સિતમ–ગર કો ઇંફ઼િઆલ કહાઁ (૧૦)

(ફ઼લક-એ-સિફ઼્લા= નિમ્ન, નીચું; બે-મુહાબા= અચકાયા વગર; સિતમ-ગર= જુલ્મી; ઇંફ઼િઆલ= પરસેવો)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

ગ઼ઝલનો પૂરક આ દ્વિતીય શેર ગ઼ાલિબની ઉત્કૃષ્ટ કલ્પનાને સો સો સલામ કરાવે તેવો છે. જુલ્મગાર (અહીં માશૂકા) સાવ નિમ્નપણે અને સહેજ પણ અચકાયા વગર જુલ્મ ગુજારી શકે છે. અહીં જુલ્મ એટલે માશૂકાનો માશૂક પરત્વેનો સાવ શુષ્ક અને નિરાશાજનક પ્રતિભાવ એમ સમજવાનું રહેશે. માશૂકાને માશૂકની ઉપેક્ષા (અવગણના) થકી થતો  જુલ્મ પ્રત્યક્ષ દેખાય તેવો નથી, સૂક્ષ્મ છે; પરંતુ માશૂક માટે તો જે જનોઈવઢ ઘાવ સમાન જ છે. માશૂકા સાવ ઠંડા કલેજે કોઈપણ પ્રકારનો પરિશ્રમ ઉઠાવ્યા વગર એવો સિતમ ગુજારે છે કે માશૂકાને પરસેવો સુદ્ધાં વળતો નથી. બસ, મેં આગળ કહ્યું તે જ સો સો સલામવાળી આ જ પરિકલ્પના છે. આ જુલ્મ માનસિક છે, શારીરિક પ્રકારનો નહિ અને તેથી જ સામાન્ય રીતે કોઈ ઉપર શારીરિક જુલ્મ વરસાવનારો કોરડા ફટકારતાં અથવા લાતો કે મુક્કાઓ મારતાં પરસેવાથી રેબઝેબ થઈ જાય છે તેવો આ જુલ્મ નથી. માશૂકાની ઉપેક્ષાનો આ ઘાવ સ્થુળ નહિ, પણ સૂક્ષ્મ છે; જે જેને સહેવો પડતો હોય તે જ માત્ર તેની વેદનાને મહસૂસ કરી શકે. હવે આ બંને શેરને ગ઼ઝલમાં સમાવિષ્ટ કરી દેવાના હોય તો ઉપરોક્ત શેર ક્રમાંક (૮) કે જે ગ઼ાલિબની ઓળખ સાથેનો આખરી શેર છે તેની પહેલાં જ તેમને યોગ્ય સ્થાને ગોઠવવા પડે. તથાસ્તુ. ધન્યવાદ.

–મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૮૬)                                                            (આંશિક ભાગ – ૪ સંપૂર્ણ)

 

 * * *

નોંધ :-

ઉપરોક્ત બંને પૂરક શેરનું ભાવાનુવાદન અને રસદર્શનકાર્ય મારી સ્વતંત્ર અને આગવી સૂઝબૂઝ પ્રમાણે કરવામાં આવ્યું છે, કેમ કે મારાં નેટ ઉપરનાં ખાંખાંખોળાંમાંથી ખાસ આ બંને શેરની મને કોઈ સહાયક સામગ્રી મળી શકી નથી. There may be any veracities in  interpretation of any Ghalib’s Gazal and particularly these Shers and it may vary person to person. If this or any other sher  represents any different view, it is openly welcomed by communication with me or by putting the same in comment box without any hesitation. Regards.

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot, અને વીકીપીડિયા

* * *

 

 

 

 

Advertisements

 

(581) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન -૧૧ (આંશિક ભાગ – ૩) વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

(ગતાંક આંશિક ભાગ – ૨ ના અનુસંધાને ચાલુ)

વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ (શેર ૬ થી ૮)

હમ સે છૂટા ક઼િમાર–ખ઼ાના–એ–ઇશ્ક઼
વાઁ જો જાવેં ગિરહ મેં માલ કહાઁ (૬)

(ક઼િમાર-ખ઼ાના-એ-ઇશ્ક઼= પ્રેમનું જુગારધામ)

અર્થઘટન અને રસદર્શન :

આ શેર ગ઼ાલિબની મુફલિસીને છતી કરે છે અને વાચક તેના પઠનથી થોડોક મલકી પણ ઊઠે છે. ગ઼ાલિબના અંગત જીવનને જાણનારને ખબર છે કે તેઓ અઠંગ જુગારી ન હતા, પણ ખિસ્સાની તંગ હાલતમાં જુગાર પણ રમી લેતા હતા. શેરને વાચ્યાર્થમાં સમજાવી દીધા પછી આગળ હું તેના ગૂઢાર્થ ઉપર જઈશ. અહીં કિમારનો સાહિત્યિક અર્થ પાસો (Dice) અને જેના વડે જ્યાં જુગાર રમવામાં આવે છે તે જુગારખાનું એમ છે. જુગારખાનામાં રમવા જનાર પાસે પ્રારંભિક મૂડી તરીકે કેટલાંક નાણાં તો હોવાં જ જોઈએ, પરંતુ ગ઼ાલિબનાં ખિસ્સાં ખાલી છે. અહીં ‘ગિરહ’ શબ્દ પ્રયોજાયો છે, જેનો સાહિત્યિક અર્થ ગાંઠ (Knot) થાય. જૂના સમયમાં લોકો પોતાના પહેરણમાં ગાંઠ બાંધીને નાણાં રાખતા હતા, અહીં આપણે સીધો અર્થ ખિસ્સું કે હાલમાં વપરાતા પાકિટ (Wallet) એમ જ લઈશું.

હવે ગૂઢાર્થ તરફ જઈએ તો અહીં જે જુગારખાનું બતાવાયું છે તે ઇશ્ક (પ્રેમ)નું જુગારખાનું છે. એ માટે ‘ક઼િમાર-ખ઼ાના-એ-ઇશ્ક઼’ શબ્દસમૂહ પણ પ્રયોજાયો છે. શાયર કહે છે કે એ ઇશ્કનું જુગારખાનું પણ હવે છૂટી ગયું છે, કેમ કે હવે જિગર પણ એવું શુષ્ક અને નીરસ બની ગયું છે કે તેમાં ઇશ્કનો ભાવ રહ્યો નથી, જેથી ખાલી ખિસ્સાની જેમ ખાલી જિગરે ઇશ્કના જુગારખાને પણ કેવી રીતે જઈ શકાય! આમ કોઈ માશૂક એકતરફી કોઈ માશૂકાને ચાહવા માંડે તો સામેના પક્ષે એનો સ્વીકાર થાય કે ન પણ થાય તેવી અનિશ્ચિતતા હોઈ એને પણ જુગાર ખેલવા સમાન શાયર ગણે છે. જેમ નાણાંકીય જુગારમાં હારજીત અનિશ્ચિત હોય છે તેવું અહીં પણ સમજવું રહ્યું. આમ ચારેય તરફના નિરાશાના માહોલમાં આશિકોના ઇશ્ક ઉપર પણ તેની અસર પડી છે. આમ નિરાશા અને હતાશાને ઉજાગર કરતી આખી ગ઼ઝલ એક એકથી ચઢિયાત શેર થકી ભાવકને તેના હાર્દ સુધી પહોંચાડી શકે છે.

* * *

ફ઼િક્ર–એ–દુનિયા મેં સર ખપાતા હૂઁ
મૈં કહાઁ ઔર યે વબાલ કહાઁ (૭)

(વબાલ= આપત્તિ, શ્રાપ)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

બેશક આ પણ એક સુંદર શેર છે. આ શેર પણ પ્રચલિત રૂઢિપ્રયોગ ‘ક્યાં આ અને ક્યાં પેલો! ’ ઉપર આધારિત છે. જ્યારે બે વ્યક્તિ કે ઘટનાઓ વચ્ચે અમર્યાદ તફાવત હોય ત્યારે કોઈ એક અન્યની તુલનામાં ન આવી શકે તેવું દર્શાવવા માટે આ રૂઢિપ્રયોગ પ્રયોજાતો હોય છે. ગ઼ાલિબ આવા રૂઢિપ્રયોગો ઘણી જગ્યાએ વાપરે છે જેના સીધા વાચ્યાર્થ અને વ્યંજનાત્મક અર્થો એમ બંને થતા હોય છે.

ગ઼ાલિબ શેરના પહેલા મિસરામાં શોકાતુર ભાવે પોતાનું મસ્તક દુનિયાની વિટંબણાઓ સામે હલાવતાં ઊંડો નિશ્વાસ નાખે છે. પોતાના ભૂતકાલીન રંગીન દિવસોને વર્તમાનના વિષાદમય દિવસો સાથે સરખાવતાં તેમના મુખેથી આ ઉદગારો નીકળી જાય છે. તેઓ પોતાની જાતને કહેતા હોય તેમ સ્વગત બોલી ઊઠે છે કે એ દિવસો હતા જ્યારે કે તેઓ માશૂકા અંગેના વિચારોમાં તલ્લીન રહીને એક સુખદ અનુભવ કરી રહ્યા હતા. આ તો તેમની કલ્પના બહાર હતું કે ભવિષ્યે કોઈ સમય એવો પણ આવશે કે જ્યારે તે શોકગ્રસ્ત હાલતમાં દુનિયાદારીની વબાલ (વિટંબણાઓ કે શ્રાપ)માં અટવાઈ જશે. ‘મૈં કહાં’ દ્વારા પોતે આ વિટંબણાઓ સામે ઝઝૂમવાની પોતાની અશક્તિનો એકરાર કરે છે. તેમને પેલો ‘વબાલ’ એટલો બધો દુષ્કર લાગે છે તેમને યકિન છે કે તેની સામે પોતે હારી જશે. શેરના વિષ્લેષણ પછી સુજ્ઞ વાચકોને સમજાઈ ગયું હશે કે આ ગ઼ઝલના તમામ શેર કરતાં આ શેરમાં પરોક્ષ ભાવાત્મક અભિવ્યક્તિ સવિશેષ હોઈ આ શેર પણ સુંદર બની રહે છે.

* * *

મુજ઼્મહિલ હો ગએ ); ક઼ુવા ગ઼ાલિબ
વો અનાસિર મેં એ‘તિદાલ કહાઁ (૮)

(મુજ઼્મહિલ= શિથિલ, શ્રાંત, થાકી ગયેલું); ક઼ુવા= શક્તિઓ – ક઼ુવ્વતનું બહુવચન; અનાસિર(અરબી)= તત્ત્વો –ઉનસુરનું બ. વ.;  એ’તિદાલ= સંતુલન)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

ગ઼ઝલનો આ મક્તા છે. આ શેર આગળના તમામ શેરમાંની ગમગીનીને સમેટતો હોઈ તે વધુ ઘેરો બન્યો છે. ગ઼ાલિબ સ્વીકારે છે કે તેઓ દુ:ખો ઝેલવા માટેની શક્તિ ગુમાવી ચૂક્યા હોઈ તેઓ હવે થાકી ગયા છે. હવે તેઓ ઉલ્લાસ અને ઉત્સાહ તથા ગમગીની અને નિરાશા વચ્ચેનાં  ઉદ્દીપક તત્ત્વોને સમતુલિત કરવામાં નિષ્ફળ રહ્યા છે. ગ઼ઝલના આખરી મિસરામાંનો આખરી શબ્દ ‘કહાં’ માત્ર ગ઼ાલિબને જ નહિ, ખુદ પાઠકોને પણ તેઓ ગ઼ાલિબના સમભાવી થયા હોઈ તીવ્ર વેદના આપી જાય છે. સમભાવી થવું એટલે ગ઼ઝલનાયકના દુ:ખે દુ:ખી થવું અને તેના સુખે સુખી થવું. પરંતુ આપણે અહીં એરિસ્ટોટલની ટ્રેજેડી વિભાવનાને યાદ કરીએ તો ભાવક કરુણ રસમાંથી પણ એક પ્રકારનો આનંદ જ પ્રાપ્ત  કરતો હોય છે. સાહિત્યનો પ્રત્યેક રસ છેવટે તો આનંદમાં જ પરિણમતો હોય છે. કેટલાક મીમાંસકો આ આખરી શેરને થોડોક મોળો ગણે છે. તેમની એ દલીલ એ છે કે જે રીતે આગળના શેરો એકપછી એક ગ઼ઝલના હાર્દસમા ભાવને જે રીતે ઊંચી કક્ષાએ લેતા ગયા છે તે જોતાં આ શેર કોઈ વિશિષ્ટ અંદાઝમાં લખાયો હોત તો ગ઼ઝલના આનંદની સંપૂર્ણ પરિપૂર્તિ થઈ હોત! પરંતુ આ રસદર્શનકાર તેમની દલીલ સાથે સહમત થતા નથી. વિટંબણાઓથી થાકી ગયેલો કે હારી ગયેલો છેવટે તો ગ઼ઝલના આખરી શેર જેવા જ ઉદગારો કાઢે, કાઢે અને કાઢે જ. આમ સાહિત્યના રસશાસ્ત્રની રૂએ પણ ગ઼ઝલનો આ આખરી શેર ઉમદા કક્ષાનો જ નીવડ્યો છે.

–મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૮૬)                                                            (ક્રમશ: આંશિક ભાગ – ૪)

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot, અને વીકીપીડિયા

 

(580) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૧૦ (આંશિક ભાગ – ૨) વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

(ગતાંક આંશિક ભાગ – ૧ ના અનુસંધાને ચાલુ)

વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ (શેર ૪ થી ૫)

થી વો ઇક શખ઼્સ કે તસવ્વુર સે
અબ વો રાનાઈ–એ–ખ઼યાલ કહાઁ (૪)

(તસવ્વુર =ધ્યાન; વિચાર, ખયાલ, કલ્પના; રાનાઈ-એ-ખ઼યાલ= આકર્ષક મોહક, સુંદર, લાલિત્યપૂર્ણ, કલ્પનાનો શણગાર)

અર્થઘટન અને રસદર્શન  

ગ઼ાલિબ સંપૂર્ણતયા સ્વીકારે છે કે તેઓ પહેલાં જે આકર્ષક વિચારો ધરાવતા હતા તે હાલમાં ગુમાવી ચૂક્યા છે. અગાઉ તેઓ માશૂકા પરત્વે સતત કલ્પનાઓમાં ડુબેલા રહેતા હતા અને હવે એ કલ્પનાઓ રહી નથી. જો કે અહીં આપણને  એક વાત સમજાવી જોઈએ  કે તેઓ માત્ર કલ્પનાવિહાર જ ગુમાવી બેઠા છે, માશૂકાને તો નહિ જ. એ માશૂકા તો હજીય તેમના દિલ ને દિમાગનો કબજો જમાવી બેઠેલી જ છે અને તેઓ તેનાથી મોઢું ફેરવી શકે તેમ પણ નથી. તેમણે ફક્ત ખોઈ છે તો માત્ર એ કલ્પનાઓ  કે જેના વડે તેઓ માશૂકાને વિવિધ અંદાઝો અને અદાઓમાં નિહાળી શકતા હતા.

આ શેરને સર્વાંગ સમજી લીધા પછી હવે આપણે પહેલા મિસરાને ચર્ચાની એરણ ઉપર લઈએ. પંક્તિનો પ્રથમ શબ્દ ‘થી’ (નારીવાચક) સૂચવે છે કે શેર માશૂકાને અનુલક્ષીને જ છે. વળી ગ઼ાલિબની ચાલાકી તો જુઓ, કે તેઓ તેને સીધી માશૂકા તરીકે ન ઓળખાવતાં ‘ઇક શખ્સ’ તરીકે રજૂ કરે છે. શખ્સ એટલે કોઈ એક વ્યક્તિ કે ઈસમ! આખી ગ઼ઝલનું રહસ્ય એ છે કે માશૂકાને સ્પષ્ટ રીતે ક્યાંય ઉલ્લેખવામાં આવી નથી. આફરીન…આફરીન!

વચ્ચે આપણે થોડીક શેરની રજૂઆત અનવ્યે ચર્ચા કરી લઈએ. સામાન્ય રીતે ગ઼ઝલના બધા શેર સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ ધરાવતા હોવા જોઈએ. કોઈ ગ઼ઝલકારો દ્વય (જોડી) તરીકે પણ શેર આપતા હોય છે. આમ ભલે કરવામાં આવે પણ એવા જોડકા શેરની ખૂબી તો એ જ રહેવી જોઈએ કે તેઓ ભલે એકબીજાના અવલંબન તરીકે રહેતા હોય પણ તે દરેકનું સ્વતંત્ર અર્થનિર્ધારણ તો જળવાઈ જ રહેવું જોઈએ. ગ઼ાલિબે આ કમાલ તેમની ઘણી  ગ઼ઝલોમાં બતાવી છે અને આ ગ઼ઝલનો અગાઉનો શેર અને આ શેર એવી જોડી પણ તે પ્રકારની જ છે. આ ચોથો શેર આગલા શેરના તાર્કિક ક્રમમાં છે અને છતાંય એ બંને સ્વતંત્ર જેવા જ લાગશે.  ગ઼ાલિબ અને તેમના જેવા સિદ્ધહસ્ત કલમકારો જ આવું કૌશલ્ય બતાવી શકતા હોય છે.

ઉપર તો દ્વય (જોડિયા) શેર અંગેની સામાન્ય વાત થઈ, પણ એ વાતને અહીં ગ઼ાલિબના આ ગ઼ઝલના ત્રીજા અને ચોથા શેરને બરાબર લાગુ પાડીને સારી રીતે સમજી લઈએ કે કેવી રીતે તેઓ સ્વતંત્ર છતાંય સલંગ્ન છે. માત્ર ઉપલકિયા નજરે જોતાં આ બાબત વધુ સ્પષ્ટ નહિ થાય અને ત્યાં જ ગ઼ઝલકારની ખૂબી સમાયેલી છે. ચાલો, આપણે આમાં થોડા ઊંડા ઊતરીએ. આ ખાસ કિસ્સામાં જોઈ શકાશે કે આખીય ગ઼ઝલ કેવી રીતે અતીતને શોકાતુર વિલાપ વડે યાદ કરે છે. ઉત્તમ કૃતિ ભાવકને સમભાવી બનાવે અને અહીં આપણે પણ ગ઼ાલિબની સાથે સાથે જ શોકાતુર બની જઈએ છીએ. આજે પણ આપણે બદલાતા જતા વિશ્વ સામે જોઈને ભૂતકાળની ઘણી એવી સારી બાબતો હાલમાં ન જોવામાં આવતાં કેવા ખિન્ન થઈ જઈએ છીએ! ગ઼ઝલના ત્રીજા શેરમાં શાયર અને વિશાળ અર્થમાં સમાજ વિલાપ કરે છે કે આસપાસના માશૂક કે માશૂકાના અથવા તો કુદરતનાં સૌંદર્યો પરત્વે જે ઉશ્કેરાટ કે ઉલ્લાસ થવો જોઈએ તે ગુમાવી દેવાયો છે. તો વળી બીજા શેરમાં તેઓ જણાવે છે કે લોકોએ પોતાની સંવેદનાની નાજુકતાને ગુમાવી દીધી છે કે જે અદ્ભુત કલ્પનાઓ કરવા માટેના ઇંધણની ગરજ સારતી હતી અને એમ માશૂક-માશૂકા કે કુદરતના સૌંદર્યને બિરદાવવા માટેની સૌની ક્ષમતા જ ઘટી ગઈ છે અથવા તો બાકી રહી જ નથી; અને તેથી છીછરો કે ઊંડો એવો કોઈપણ પ્રકારનો આનંદ લૂંટી  શકાતો નથી.

આમ અહીં બંને શેરનું સમન્વય થાય છે અને તેથી આપણે સૌ અગાઉ જણાવ્યા મુજબના ‘વિખુટા પડયાના વલવલાટ(Withdrawal symptoms)’ના શિકાર બની ગયા છીએ. આ પરિસ્થિતિની સીધી અસર એ ઉદ્ભવી કે કોઈનું કશાયમાં દિલ લાગવા ન માંડ્યું અને આપણે બહાદુરશાહ ઝફરની એક  ગ઼ઝલના આ શબ્દો  ‘લગતા નહિ હૈ દિલ મેરા ઉજડે દયાર (પ્રદેશ, વિસ્તાર)મેં’ ગાતા થઈ જઈએ તેવી સ્થિતિ આવી પડી છે. આપણી ખિન્નતાના લીધે આપણે આસપાસની સુંદરતાને નિહાળવાની આપણી ઇચ્છાશક્તિને પણ હારી ચૂક્યા છીએ.

મારા સુજ્ઞ વાચકો આ ચોથા શેરના અતિવિસ્તારને જરૂર સહી લેશે કે કેમ કે તેમને લાગશે કે આજથી અંદાજે દોઢસો કે બસો વર્ષ પહેલાં ગ઼ાલિબે લખેલી આ ગ઼ઝલના જેવું વાતાવરણ હાલના ધાંધલિયા જીવનમાં સર્જાઈ ગયું છે. સૌ દોડી રહ્યાં છે, કોઈને આરામ નથી, કોઈને ચેન નથી. સૌ કોઈ આસપાસના નજારાને જોઈ કે માણી શકતાં નથી. આજે જગતમાં એવા કરોડો લોકો હશે કે જેઓ મહિનાઓથી આકાશના તારા પણ જોઈ શક્યા નહિ હોય! ઘણા એવા પોતાનાં જ બાલગોપાલો કે પ્રભુના પયગંબર જેવાં એ ભુલકાંઓ સામે નજર સુદ્ધાં પણ નહિ નાખી હોય! બાળકો તો ઈશ્વરના  સૌંદર્યનું પ્રતિનિધિત્વ કરી રહ્યાં છે અને તેમની અવગણના આજે સમાજને ભારે પડી રહી છે. સંક્ષિપ્તે કહીએ કે તો લોકોની ધીરજ અને સબુરીનો ખાતમો બોલાઈ ચૂક્યો છે. ઉપસંહારે કહું તો આપણા સૌનો લાડલો ગ઼ાલિબ માશૂકાના કેશની લટમાં માત્ર ગુંચાવાઈને પડ્યો નથી રહેતો નથી, તે આર્ષદૃષ્ટા પણ છે. તત્ત્વજ્ઞાનીઓની જેમ એ લાંબું જોઈ અને વિચારી પણ શકે છે. ગ઼ાલિબે કલ્પેલી પરિસ્થિતિ હજુ પણ નિયંત્રણમાં છે. જો એ પરિસ્થિતિ ભાવી પેઢી સુધી લંબાઈ ગઈ તો માની લેવું પડશે કે માનવીએ ભોતિક પ્રગતિ તો ઘણી સાધી હશે, પણ માનવતાના નામે તો તે  દેવાળિયો બની ચૂક્યો હશે. આ જે ઘણું લખાયું છે તે માત્ર ચોથા શેરના ભાગરૂપે જ નહિ, પણ આખી ગ઼ઝલના સંદર્ભે જ ઘણું લખાયું છે, જે હવે બસ કરું છું. શુક્રિયા, ધન્યવાદ.

* * *

ઐસા આસાઁ નહીં લહૂ રોના
દિલ મેં તાક઼ત જિગર મેં હાલ કહાઁ (૫)

(—)

અર્થઘટન અને રસદર્શન :

ગ઼ાલિબ આ શેરની પ્રથમ પંક્તિમાં શરીરવિજ્ઞાન પ્રમાણે માનવશરીરની રગોમાં વહેતા લોહીનું કોઈકવાર આંખોમાંથી અશ્રુની જગ્યાએ વહેવાના થતા વ્યાધિ ઉપર આધારિત એક રૂઢિપ્રયોગને રજૂ કરે છે. આ  રૂઢિપ્રયોગ એવી પરિસ્થિતિમાં પ્રયોજાય છે જ્યારે કે વ્યક્તિ ઉપર કોઈ ભારે વિપત્તિ આવી પડી હોય અને તેનું બેકાબૂ રૂદન અવિરતપણે ચાલ્યા જ કરતું હોય. ગ઼ાલિબ કહે છે કે લોહીના આંસુએ રડવું એ કંઈ આસાન વાત નથી.

પછીની પંક્તિ તબીબી વિજ્ઞાન જ પ્રમાણે આંખોમાંથી લોહી વહેવાની બીમારીના મૂળભૂત કારણ ઉપર આધારિત છે. માનવશરીરનું યકૃત (કલેજું) હ્રદય તરફ તાજા લોહીને ધકેલવાનું કાર્ય કરે છે. હવે જો એ હૃદય ઘાયલ અર્થાત્ કમજોર સ્થિતિમાં હોય તો એ લોહી આંખો તરફની નસોમાં પ્રવાહિત થઈ જઈને અશ્રુની જગ્યાએ વહેવા માડે છે. આમ ગ઼ાલિબ શેરની બીજી પંક્તિમાં પહેલી પંક્તિમાંની વાતના સાતત્યમાં કહે છે કે લોહીનાં આંસુંએ રડવા માટે દિલ (હૃદય)માં તાકાત હોવી જોઈએ અને કલેજું પણ એવું જ કાર્યક્ષમ હોવું જોઈએ, જે આજકાલ રહ્યાં નથી.

જો કે આ શેરની ઉપરોક્ત વિવેચનામાં મને મળેલા શ્રોતમાંની અવધારણાનો સહારો લેવાયો છે, તબીબી વિજ્ઞાનના કોઈ તજજ્ઞનું સમર્થન મેળવી શકાયું નથી અને જરૂરી પણ નથી. આ સાહિત્યરચના હોઈ આપણે ‘લોહીનાં આંસુંએ રડવું’ એવા રૂઢિપ્રયોગને જ સ્વીકારી લેવો પડે. આમ પરિસ્થિતિઓમાં આવેલા બદલાવમાં શાયરની કલ્પના માનવશરીરના હૃદય અને જિગર સુધી ઊંડે પહોંચી ગઈ છે, જે આ શેરને ભવ્ય બનાવવામાં કારગત નીવડી છે.

–મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૮૬)                                                 [ક્રમશ: આંશિક ભાગ – ૩]

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વિકીપીડિયા

 

 

(579) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૯ (આંશિક ભાગ – ૧) વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ (શેર ૧ થી ૩)

વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ
વો શબ-ઓ-રોજ઼ ઓ માહ-ઓ-સાલ કહાઁ (૧)

(ફ઼િરાક઼= વિરહ; વિસાલ= મિલન; શબ-ઓ-રોજ઼ ઓ માહ-ઓ-સાલ= રાત અને દિવસ અને માસ અને વર્ષ)

અર્થઘટન અને રસદર્શન :

ગ઼ાલિબની ઘણી એવી ગ઼ઝલો છે કે જે વિષયની સુસંગતતા અને પ્રવાહિતા જાળવી રાખતી હોય અને એના પ્રત્યેક શેરમાં એક જ પ્રકારનો ભાવ પ્રગટ્યા કરતો હોય. ‘કહાં’નો શબ્દાર્થ તો ‘ક્યાં’ જ થાય, પણ તેનો વ્યંજનાર્થ તો ‘ક્યાંય નહિ’ એવો જ લેવો પડે. અહીં એ શબ્દ વિષાદ અને અભાવને દર્શાવે છે. અભાવ એટલે ‘ગમવું નહિ’ તે નહિ, પણ ‘ન હોવાપણું’. ભૂતકાળમાં અનુભવાયેલી કેટલીક એવી બાબતો અત્યારે જોવા મળતી નથી. એ બાબતોને આ શેરમાં ‘વો’ તરીકે ઓળખાવાઈ છે. એ ‘વો’માં આવે છે : વિયોગ, સંયોગ, દિવસો, મહિનાઓ અને વર્ષો. એ બધાં અગાઉ જેવાં જે કંઈ હતાં તે આજે જોવા મળતાં નથી. આમ તેમને યાદ કરી કરીને ગ઼ાલિબ અફસોસ અને ઝુરાપો વ્યક્ત કરે છે. મિલનની કે વિયોગની એ ઘટનાઓમાં પણ એ વખતે એક પ્રકારનું માધુર્ય રહેતું હતું, પરંતું ત્યાં આજે તો શુષ્કતા દેખાય છે. મિલનમાં પ્રેમીપાત્રોનો આનંદ અને વિરહમાં પણ એક પ્રકારની જે તડપ હતી, જે વેદના હતી તે આજે અનુભવાતી નથી. આજે બધે ખાલીપો લાગી રહ્યો છે. બીજી પંક્તિની રચના શ્રાવ્ય એટલે કે સાંભળવાલાયક બની રહી છે. વળી તે અર્થનિર્ધારણ પણ કરી આપે છે. સમયનું દિવસો, મહિનાઓ અને વર્ષોમાં  પસાર થવું એ ક્રમિક રીતે પઠન વખતે એવો ભાવ જગાડે છે કે જાણે કે વાણીનો ધોધ ન વહેતો હોય! આમ ભવ્યાતિભવ્ય આ શેરથી ગ઼ઝલની શરૂઆત થાય છે.

ફ઼ુર્સત-એ-કારોબાર-એ-શૌક઼ કિસે
જ઼ૌક઼-એ-નજ઼્જ઼ારા-એ-જમાલ કહાઁ (૨)

(ફ઼ુર્સત-એ-કારોબાર-એ-શૌક઼= જગતના વેપાર માટેનો અવકાશ; જ઼ૌક઼-એ-નજ઼્જ઼ારા-એ-જમાલ= સૌંદર્યનું દૃશ્ય જોવાનો આનંદ)

અર્થઘટન અને રસદર્શન :

ગ઼ઝલના બીજા શેરમાં પણ પહેલા શેરનો અભાવોનો સિલસિલો ચાલુ રહે છે. શેરની પહેલી પંક્તિ ‘કિસે’  શબ્દ ખુદ કવિને લાગુ પડે છે અને તે દર્શાવે છે કે તેમને દુનિયાદારીના ધંધારોજગારની પ્રવૃત્તિઓમાં કોઈ લુત્ફ (આનંદ) કે કામકાજમાં સંતોષ (Job satisfaction) નથી મળતાં. વળી આમ બનવું તે સ્વાભાવિક પણ છે કેમ કે રોજિંદા કામકાજમાં એક પ્રકારનો કંટાળો (monotony) આવી શકે. હવે આ તો ઠીક પણ નજર સામે કોઈ સૌંદર્યા હોય કે પછી કુદરતી સૌંદર્ય હોય તો તેને નિરખવામાં પણ કોઈ ઉત્સાહ કે આનંદ નથી રહ્યાં. અહીં બંને પક્તિમાં પરિસ્થિતિઓ વચ્ચેનો થોડોક ભેદભાવ બતાવીને ગ઼ઝલકાર છેવટે તો એ જ નિષ્કર્ષ પર આવે છે કે બદલાતા સમયની તાસીર આના માટે જવાબદાર હોવા કરતાં તેમનો બદલાતો જતો મિજાજ જ વધારે કારણભૂત જણાય છે. વયવૃદ્ધિ અને વૈચારિક પરિપક્વાતાઓના કારણે માણસ જૂની સ્વૈરવિહારી માનસિકતામાંથી બહાર નીકળતો જઈને ગંભીરતા ધારણ કરતો જાય તેવી આ મનોવૈજ્ઞાનિક પ્રક્રિયા છે, જે આજે આપણે પણ અનુભવી રહ્યા છીએ. બદલાતા જતા સમાજજીવનનાં આ ચિહ્નો છે. પોતાની પાસે સુખવૈભ અને સમૃદ્ધિ હોવા છતાં માણસ આજેય જે બેચેની અનુભવે છે તેને  ‘કશાકથી વિખુટા પડ્યાનો વલવલાટ (Withdrawal symptoms)’ તરીકે ઓળખાવી શકાય. આમ આ શેરમાં ગ઼ાલિબની અન્ય ગઝલોમાં જે ઉન્માદતા જોવા મળતી હતી તેના બદલે ગંભીરતા જોવા મળે છે, જાણે કે હવે તેઓ ઠાવકા બની ગયા ન હોય!

દિલ તો દિલ વો દિમાગ઼ ભી ન રહા
શોર-એ-સૌદા-એ-ખ઼ત્ત-ઓ-ખ઼ાલ કહાઁ (૩)

(શોર-એ-સૌદા-એ-ખ઼ત્ત-ઓ-ખ઼ાલ= રૂહની કલ્પનાની ધૂમધામ)

અર્થઘટન અને રસદર્શન :

ગ઼ાલિબ અહીં જે ઈશારો કરે છે તે એ છે કે સૌંદર્ય કે મુગ્ધાતાને કોલાહલભરી રીતે આમ કે તેમ ડહોળવાની જે પ્રક્રિયાઓ પહેલાંપહેલાં જે થતી હતી તે હવે દિલથી તો શું દિમાગથી પણ થતી નથી. સૌંદર્યના પ્રતીક તરીકે યુવાનીના ઉંબરે આવી ઉભેલા એ કિશોરોની આછી આછી ઊગતી દાઢીઓ અને યૌવનાઓની સુંદરતાને ઉભારતી તેમના ચહેરાઓ ઉપરના તલ વિષે રસિકજનો જે વિવેચનાઓ કરતા હતા તે ખરા દિલથી કરતા હતા. આવી ચર્ચાઓ જ્યારે જામતી ત્યારે એ લોકો પોતાનાં દિલોમાં પણ મુગ્ધતાનો એ ભાવ ધરાવતા અને તેથી એવી વાતો કરવા-કરાવવાળાઓનાં દિલોમાં એક ઉમળકો કે ઉલ્લાસ રહેતાં હતાં અને તે તેમનાં સાચાં દિલોમાંથી પ્રગટતાં હતાં. પરંતું આજે તો પણ એવાં સૌંદર્યો આવનારી એક પછી એક પેઢીમાં જોવા મળતાં હોવા છતાં કોઈના દિલમાં ગલગલિયાં કરાવે તેવી કે માત્ર દિમાગી કસરતો દ્વારા પણ એ સૌંદર્યોને બિરદાવાતાં નથી. આમ ચાહતના ઉદ્દીપક તરીકે કામ કરતી એ દાઢીઓ કે વદન ઉપરના તલ પરત્વે લોકો શુષ્ક દેખાય છે અને તેથી તેઓ દિલથી નહિ તો દિમાગના માનસિક વિચારો થકી પણ એ સૌંદર્યોને સન્માન આપતા નથી.

ગ઼ાલિબનો જીવનકાળ ઈ.સ.૧૭૯૭થી ઈ.સ.૧૮૬૯ સુધીનો રહયો હતો. આજે તેમના અવસાનને લગભગ ૧૫૦ વર્ષ થયાં. ગ઼ાલિબ તેમની ગ઼ઝલોમાં તેમના સમયકાળની વાત કરે છે. તે કાળે લોકો સૌંદર્યના ચાહક અને ઉપાસક જરૂર હતા, પણ તેઓ એ સૌંદર્યને પામવા કે ભોગવવાની વિકારવૃત્તિ ધરાવતા ન હતા, જે આજે ૨૧મી સદીના પ્રારંભકાળે અમર્યાદ વધતી જાય છે. રોજબરોજ નિર્દોષ સ્ત્રીઓ પર થતાં બળાત્કાર કે છેડતીનાં દુષ્કૃત્યો આ વાતની ગવાહી પૂરે છે. સૌંદર્યને માણવું અને તેનો ઉપભોગ કરવો એ ભિન્ન્ન બાબતો છે. આ વાતને છોડ ઉપરના ફૂલના ઉદાહારણથી સમજી શકાય. ફૂલને યથાસ્થાને રહેવા દઈને તેને માત્ર સૌંદર્યભાવે નીરખવું અને તેને તોડીને મસળી નાખવા જેવી વિરોધાભાસી ચેષ્ટા ન કરવી એમાં જ આ સમજદારી રહેલી છે.

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ GG86                                                                (ક્રમશ: આંશિક ભાગ – ૨)

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વિકીપીડિયા

 

(576) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૮ (આંશિક ભાગ – ૪) યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

(ગતાંક આંશિક ભાગ – 3 ના અનુસંધાને ચાલુ)

યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત (શેર ૧૦ થી ૧૧)  

ઉસે કૌન દેખ સકતા કિ યગાના હૈ વો યક્તા
જો દુઈ કી બૂ ભી હોતી તો કહીં દો-ચાર હોતા (૧૦)

(યગાના= અનુપમ; યક્તા= અદ્વિતીય; દુઈ= દ્વૈત, દો-ચાર= આમનો-સામનો)

અર્થઘટન અને રસદર્શન

શેરનો વાચ્યાર્થ તો સીધોસાદો આમ જ છે કે કોણ એ માશૂકાને જોઈ શક્યું છે કે  જે અનુપમ અને અદ્વિતીય છે. જો એ બે હોવાનો ઈશારો માત્ર જ હોત તો ક્યાંક ને ક્યાંક તેનો આમનો-સામનો થઈ જ ગયો હોત! આને થોડુંક વધુ સ્પષ્ટ સમજીએ તો તે એકમાત્ર એક જ  હોવાથી તેનો ભેટો થઈ જવાની શક્યતા બહુ જ ઓછી છે, પણ જો એ યથાતથ રૂપે ઓછામાં ઓછી બેની સંખ્યામાં હોત તો તેનું મિલન થઈ જવાની શક્યતા થોડીઘણી પણ વધી જાતા! આખી ગઝલમાં આ શેર સંપૂર્ણ રીતે ઉત્તમોત્તમ છે. સંભવત: ગાલિબે પણ આ વાતને સમર્થન આપ્યું છે. આ શેર હવે પછીના છેલ્લા શેરની આગળ છે અને તેનું તેની સાથે અનુસંધાન અને સાતત્ય પણ છે. હકીકતમાં થોડુંક સાહસ કરીને એમ કહી શકાય કે ગાલિબના સર્વકાલીન ઉત્તમ એવા બે કે ત્રણ શેર પૈકીનો આ શેર છે.

‘દો-ચાર હોના’ એ બોલાતી ભાષાનો પ્રચલિત શબ્દપ્રયોગ છે જેને આ ખૂબસૂરત ગઝલમાં પ્રયોજવામાં આવ્યો છે. જો કે એનો સીધો વાચ્યાર્થ ‘બે-ચાર’ એમ સંખ્યા તરીકે ન લેતાં રૂઢિપ્રયોગ તરીકે તેનો અર્થ તો ‘એકબીજા સાથે ભેટો થઈ જવો’ કે ‘આકસ્મિક ટકરાઈ જવું’ એમ જ લેવો પડશે. હવે આ શેર સમજવો થોડો પડકારજનક હોઈ તેના ગૂઢાર્થને પકડવા માટે હિંમત ધારણ કરવી પડે. અહીં માશૂકા આસાનીથી નજરે પડી જાય તેમ નથી, કેમ કે તેનું એકલીનું સૌંદર્ય એકમેવ છે, કેમ કે તેની અન્ય જોડ મળવી મુશ્કેલ છે. તેના મુકાબલામાં કોઈ આવી શકે તેમ ન હોઈ તે ખાસ મોભો ધરાવે છે. તે એક જ છે, પણ તેની પાસે ઊભી રહે શકે તેવી અન્ય કોઈ એક તે સાથે મળીને એકંદરે બે હોય તો કદાચ તેનાં દીદાર (દર્શન) થઈ શકે અને તેમ થાય તો જ તેને મૂળ અથવા સમાંતર સ્વરૂપે કોઈકવાર અને ક્યાંક કદાચ મેળવી શકાય. અહીં નાજુક અર્થઘટન એ લેવાનું છે કે માશૂકના તરફથી એને મળવાનો કોઈ પ્રયત્ન નહિ હોય પણ પોતે જ પોતાની રીતે દેખા દેશે, શરત માત્ર એ કે તે પોતે બે તરીકે હોય!

અગાઉના શેરોમાં આપણે ઇશ્કે હકીકી અને ઇશ્કે મિજાજી અંગે જાણી ચૂક્યા છીએ, જે અનુસાર સૂફી મત પ્રમાણે માશૂકની માશૂકા ભૌતિકના બદલે દિવ્ય પણ સમજી શકાય.આ દિવ્ય માશૂકા એટલે કે ઈશ્વર. તેમના મત પ્રમાણે તે દૃશ્ય ન હોઈ આ શેરમાં જે માશૂકા ઉલ્લેખાઈ છે તે માત્ર તે જ હોઈ શકે, કેમ કે તે અદ્વૈત છે. આમ તેને ચર્મચક્ષુથી નહિ, પણ અંતરચક્ષુથી જોઈ તો ન જ શકાય પણ તેની માત્ર અનુભૂતિ જ થઈ શકે. આમ ગ઼ાલિબ કહેવા માગે છે કે ઈશ્વર તો માત્ર એક જ છે, જે  સંખ્યાના અર્થમાં પણ નહિ, પણ એકત્વ તરીકે તેને સમજવો પડે. જો એકને સંખ્યા તરીકે લઈએ તો તેના પછી બે અને આગળ તેથી અધિક સંખ્યાઓ આવી શકે, પરંતુ તેમ હરગિજ નથી. જો તે સ્થૂળ હોય તો જ તે ગણતરીમાં આવી શકે. પરંતુ તે તો દિવ્ય છે, નિરાકાર સ્વરૂપે છે. આમ તેને માત્ર અને માત્ર તે જ તરીકે ગણવો પડે. ભક્તજનો પણ તેને ‘તુંહી’ તરીકે જ ઓળખે છે. ધર્મશાસ્ત્રોમાં પણ તેને આમ જ સમજાવાયો છે. સારાંશે ઈશ્વર એકમેવ હોઈ તેના સિવાય અન્યના હોવાપણાનો વિચાર સુદ્ધાં પણ ન કરી શકાય. આમ ગ઼ાલિબ અહીં અદ્વૈત વિચારધારાનો પુરસ્કારકર્તા જણાય છે. વળી તે કદાચ કર્મે નહિ, તો જન્મે પણ મુસ્લીમ હોઈ ઈસ્લામિક અદ્વૈતવાદને સ્વીકારે તે સ્વાભાવિક પણ છે. વળી આ અદ્વૈતવાદ હિંદુ વિચારધારામાં પણ એક મત તરીકે પ્રવર્તમાન છે. બાઈબલમાં પણ ‘No man can serve to masters’નું કથન છે.

છેલ્લે આપણે તત્ત્વદર્શનના સમાપને આવીએ તો ગ઼ાલિબ ગૂઢાર્થમાં સંતવાણી ઓચરે છે અને અદ્વૈતવાદને ટેકો પૂરો પાડે છે. ગ઼ઝલના આગામી છેલ્લા શેરમાં આ શેરના સાતત્ય અને અનુસંધાન અંગે અગાઉ જણાવી દેવાયું છે. આ શેરના વિવરણના અતિવિસ્તાર માટે હું ક્ષમાપ્રાર્થી છું.

* * *

યે મસાઈલ-એ-તસવ્વુફ઼ યે તિરા બયાન ‘ગ઼ાલિબ‘
તુઝે હમ વલી સમઝતે જો ન બાદા-ખ઼્વાર હોતા (૧૧)

(મસાઈલ-એ-તસવ્વુફ઼= ભક્તિની સમસ્યાઓ; બયાન= વર્ણન; વલી= ઋષિ, મુનિ, સંત ; બાદા-ખ઼્વાર=  શરાબી)

અર્થઘટન અને રસદર્શન

ગ઼ઝલનો આ આખરી શેર ‘જરા હટકે’ છે અને મર્મહાસ્ય પણ નિષ્પન્ન કરે છે. ગ઼ઝલનો આ મક્તા શેર ‘ગ઼ાલિબ’ દ્વારા રચિત જ છે, પણ તે ચાહકો, ભાવક કે પાઠક પક્ષે રજૂ થયો હોવાનો આભાસ થાય છે. ગ઼ઝલના બયાન અંગે જાણે કે ગ઼ાલિબના ચાહકો તેમને એક વલી (સંત) તરીક સ્વીકારી લેવા માગે છે, બાશરત કે જો તે શરાબી ન હોત તો!!! ગ઼ાલિબ શરાબી હતા એ જગજાહેર છે અને તેમણે  નિખાલસપણે તેમની આ એબનો અનેક જગ્યાએ સ્વીકાર પણ કરેલ છે. આમ પોતે કબૂલ કરે છે કે તેઓ કદીય તે વલી કે સંતની હરોળમાં આવી શકે નહિ. માનવીના ગુણો કે અવગુણોને ઈશ્વર તો જાણે જ છે તો પછી તેના બંદાઓથી એ વાત કેમ છૂપી રાખવી જોઈએ? હિંદી વિખ્યાત ચલચિત્ર ‘મોગલે આઝમ’ના એક વિખ્યાત ગીતના અવિચલ શબ્દો પણ છે કે ‘પર્દા નહિ જબ કોઈ ખુદાસે, તો બંદોસે પર્દા કરના ક્યા’. આમ આ નિખાલસ કબૂલાતથી ગ઼ાલિબ એમ જણાવે છે કે કોઈ માનવી કદીય સપૂર્ણ તો ન જ હોય, કેમ કે સંપૂર્ણ તો એક માત્ર ઈશ્વર જ હોય અને તેથી જ ‘સંપૂર્ણ કેવલો હરિ’ એમ કહેવાય પણ છે. આમ ગ઼ઝલ અને શેરની આખરી પંક્તિ ગ઼ઝલના શિરમોર સમી બની રહે છે.

* * *

–મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૨૧)                                                  [આંશિક ભાગ – ૪ સંપૂર્ણ]

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા