જૌર સે બાજ઼ આયે પર બાજ઼ આએં ક્યા (શેર ૫ થી ૭)
(ગતાંક આંશિક ભાગ – ૧ ના અનુસંધાને ચાલુ)
મૌજ-એ-ખ઼ૂઁ સર સે ગુજ઼ર હી ક્યૂઁ ન જાએ
આસ્તાન-એ-યાર સે ઉઠ જાએઁ ક્યા (૫)
(મૌજ-એ-ખ઼ૂઁ= ખૂનની લહેર; આસ્તાન-એ-યાર= દોસ્ત-માશૂક-માશૂકાની ચૌખટ-ઉંબરો)
અર્થઘટન અને રસદર્શન :
ગ઼ઝલની વિશિષ્ઠ રજૂઆતમાં ઘણીવાર માશૂકને એવો ચિત્રાંકિત કરવામાં આવતો હોય છે કે તે એટલો બધો પ્રેમાતુર થઈ જાય અને જાણે કે તે માશૂકાના ઘરના ઉંબરે એ બોસા (ચુંબન) કરી લેતો હોય અને આમ તેને ‘ચૌખટ ચુંબનકાર’ તરીકેનું બિરૂદ આપી દેવાનું મન થઈ જાય. આ શેરના પ્રથમ મિસરામાં માશૂકની એવી તીવ્રતમ દીવાનગી બતાવવામાં આવી છે કે તે માશૂકાના નિવાસસ્થાનના ઉંબરે માથું પટકી પટકીને તેના કપોલને લોહીલુહાણ કરી નાખે તેટલી હદ સુધી જવાની તેની તૈયારી છે. હવે જ્યારે આટલી હદ સુધીની માશૂકની ચાહના હોય ત્યારે શેરના બીજા મિસરામાં તે બિન્દાસપણે અને મક્કમ ઈરાદે જાહેર કરે છે કે શું હું એટલી આસાનીથી માશૂકાના ઉંબરેથી ઊઠી જઈશ ખરો! આ ગ઼ઝલના ભોક્તાને યાદ રહે કે અહીં શાયર અને ભાવક વચ્ચે માશૂકા સબબે સંવાદ થતો રહે છે. આ કથન ટાણે માશૂકા તો પર્દા પાછળ એટલે કે પોતાના નિવાસસ્થાનના અંદરના ભાગે રહેલ છે. કલ્પના તો કરી જુઓ કે આ શબ્દચિત્ર કેવી આબાદ રીતે આપણાં ચક્ષુઓ સામે ખડું થઈ જાય છે! આ શેરમાં એવો દમ છે કે ઘડીભર આપણે ભાવુકો પણ માશૂકના તલસાટને દયાભરી રીતે જોતા થઈ જઈએ અને આપણા દિલમાં માશૂક પરત્વે અનુકંપા જાગી ઊઠે. અહીં આપણે નિરંજન ભગતના એક કાવ્યના શીર્ષક ‘પથ્થર થર થર ધ્રૂજે’ને યાદ કરીને માશૂકાના ઉંબરાને પણ માશૂકની સંવેદનાથી ધ્રૂજતો કલ્પી શકીએ. પથ્થર કે લાકડાનો જડ એવા ઉંબરો પણ જ્યારે માશૂકના આત્મસમર્પણને જોઈને કંપી ઊઠે ત્યારે માનવું રહ્યું જ કે માશૂક પ્રિયતમાની મહોબ્બતને પામવા માટે પોતાના પ્રાણની કુરબાની દેતાં પણ અચકાશે નહિ. આ શેરને ઇશ્કે હકીકીની રીતે સમજીએ તો માશૂકાને ઈશ્વર ગણીને તેને પામવા માટે ભક્તજને પોતાના પ્રાણ ન્યોછાવાર કરવા સુધીની તત્પરતા બતાવવી પડે. ભકત કવિ પ્રીતમદાસના ‘હરિનો મારગ’ કાવ્યની કંડિકા ‘હરિનો મારગ છે શૂરાનો, નહિ કાયરનું કામ જો ને; પરથમ પહેલું મસ્તક મૂકી, વળતા લેવું નામ જો ને’માં પણ આ જ વાત કહેવાઈ છે. સુફી માર્ગની એક ભક્તિ કંડિકા ‘જીવ હો દેતાં, રબકુ રે પાહીએ; તો સહેલા મન જાણો, જી સુણ ભાઈ’ પણ એ જ બતાવે છે કે ભક્ત પોતાના જીવ સાટે પણ ઈશ્વરને જો પામી શકે તો તેને ઈશ્વર સહેલાઈથી મળી ગયા તેમ માનવું પડે. પરંતુ આખી ગ઼ઝલના શેરના પૂર્વાપાર સંબંધને જોતાં તે ઇશ્કે હકીકી નહિ, પણ ઇશ્કે મિજાજી (દુન્યવી ઇશ્ક) હોવાનું જણાય છે.
* * *
ઉમ્ર ભર દેખા કિયા મરને કી રાહ
મર ગએ પર દેખિએ દિખલાએઁ ક્યા (૬)
(- – -)
અર્થઘટન અને રસદર્શન
આ શેરમાં માત્ર મૃત્યુ અંગેની વિવેચના નથી, તેના કેન્દ્રસ્થાને પેલી માશૂકા તો છે જ. જો કે શેરના પ્રથમ મિસરામાં મૃત્યુની ફિલસુફી તો ખરી જ. માશૂક કહે છે કે તેણે જીવનભર મૃત્યુની રાહ જોઈ છે. અહીં ‘રાહ જોવી’નો મતલબ મૃત્યુના આવવાના રસ્તા ઉપર નજર મંડાયેલી રાખવી. સ્થુળ અર્થમાં આ રસ્તાને સમજવાનો નથી, કેમ કે મૃત્યુ અને તેની રાહ તો અદૃશ્ય હોય છે. આને રૂઢિપ્રયોગના અર્થમાં સમજવાનું રહેશે, પણ રાહ જોવાનો મતલબ તો ઇંતજાર જ લેવો પડશે. જીવમાત્રને તેના જીવનની અવધિ પૂરી થયેથી મરવાનું છે જ, કેમ કે મૃત્યુ અનિવાર્ય છે. ગુજરાતી કવિ કરસનદાસ માણેક પોતાના આ વિષયના એક કાવ્યના પ્રારંભે જ જીવન અને મૃત્યુ અંગેના બે પ્રશ્નો અને તેના જવાબ મૂકે છે, આ શબ્દોએ કે ‘જીવન શું? મરતાં લગી જીવવું; મરણ શું? જીવતાં લગી કલ્પવું.’ જો કે અહીં શાયરને માત્ર મૃત્યુનો ઇંતજાર જ નથી, આ ઇંતજારની સાથે માશુકાના મિલનનો ઇંતજાર પણ શામિલ છે. શેરનો બીજો મિસરો તો અગાઉની જેમ સામેની ત્રાહિત વ્યક્તિને સંબોધીને જ કહેવાય છે, પણ કહેવાય તો છે માશૂકાને અનુલક્ષીને જ. ગ઼ાલિબ કહે છે કે જુઓ અમે માશૂકાના મિલનની તડપમાં મરી તો બતાવ્યું અને એનાથી વિશેષ તો શું બતાવીએ? મૃત્યુ એ જીવનની આખરી મંઝિલ છે. આ મંઝિલને વટાવી દીધી એટલે બધું જ ખતમ થઈ જાય છે. દુનિયાદારીનાં સુખદુ:ખ હોય કે માશૂકાના મિલનનો ઇંતજાર હોય એ સઘળાનો છેવટે અંત આવી જાય છે. આ છઠ્ઠા શેરનું અનુસંધાન પાંચમા શેર સાથે સાધીએ તો માશૂકાના ઉંબરે માથું પટકીને મરી જવા ઇચ્છતા એ શાયર અહીં વાસ્તવમાં મૃત્યુ પામતા જણાય છે. કોઈ ક્ષુલ્લક પ્રશ્ન એ ઉઠાવે કે મૃત્ય પામેલો માશૂક આમ બોલી શકે ખરો કે? આનો જવાબ તો એમ જ સમજવો પડે કે શાયરની કલ્પનાને કોઈ લગામ હોતી નથી, તે મડદાને પણ બેઠું કરી શકે છે અને તેની પાસે તે ઇચ્છે તેવું બોલાવી પણ શકે છે. આ તો એક વાત થાય છે. આ શેરને ઇશ્કે હકીકી તરીકે પણ સમજી શકાય તેવો માત્ર ઈશારો કરીને આ શેરના રસદર્શનના અતિવિસ્તારને હું આટલેથી જ ખાળું છું. હવે આગળ આપણે ગ઼ઝલના સાતમા અને આખરી શેર ઉપર આવીશું જેને ગ઼ઝલની પરિભાષામાં ‘મક્તા’ કહે છે.
* * *
પૂછતે હૈં વો કિ ‘ગ઼ાલિબ‘ કૌન હૈ
કોઈ બતલાઓ કિ હમ બતલાએઁ ક્યા (૭)
(- – -)
અર્થઘટન અને રસદર્શન
ગ઼ઝલનો આ મક્તા શેર છે. આ મક્તા તેજસ્વી છે. ગ઼ાલિબના કોઈક ચાહકે આ મક્તા અને ગ઼ાલિબની બધીય ગ઼ઝલોના મક્તાઓની એક નિસરણી બનાવવાની પરિકલ્પના કરીને કહ્યું છે કે એ નિસરણી ગ઼ાલિબના ચાહકોને સ્વર્ગ સુધી પહોંચાડી શકવા માટે સમર્થ પુરવાર થઈ શકે. આ કથનનો ફલિતાર્થ તો એ જ નીકળે કે ભાવક ગ઼ાલિબની ગ઼ઝલોના મક્તાઓ માત્રથી પણ સ્વર્ગીય આનંદની અનુભૂતિ કરી શકે. આ રસદર્શનકારે પણ સ્વીકારવું પડશે જ કે ખરે જ ગ઼ઝલનો આ મક્તા શેર અદ્ભુત છે અને આ શેરના અર્થગ્રહણ અને રસદર્શનને વિવિધ પાસાંઓ વડે ચર્ચાની એરણે ચઢાવતાં કદાચ ને અતિવિસ્તાર થશે તો વાચકોની આગોતરી માફી માગીને પણ તે તેને થવા દેશે.
શેરના શબ્દો ગદ્યાર્થગ્રહણ માટે સાવ સરળ લાગતા હોવા છતાં તેમાથી એકાધિક અર્થચ્છાયાઓ મળી રહે છે. શેરની પ્રથમ પંક્તિમાંનું ત્રીજા પુરુષનું સંબોધન ‘વો’ જ્યારે થતું હોય છે, ત્યારે શાયરનો એક હાથ માશૂકા તરફની દિશાને ચીંધતો હોય અને તેમની નજર આપણ શ્રોતાઓ તરફ મંડાયેલી હોય એવું શબ્દચિત્ર આપણી સામે ખડું થાય છે. ગ઼ાલિબ આપણને સંબોધીને જાણે કે કહે છે કે એ માશૂકા એ પૂછે છે કે આ ગ઼ાલિબ વળી કોણ છે? આ પ્રશ્નને મીમાંસકોએ બે રીતે ચર્ચ્યો છે. પહેલી રીત પ્રમાણે ‘ગ઼ાલિબ કોણ છે’ એવો પ્રશ્ન માશૂકા ગ઼ાલિબને પોતે જાણતી હોવા છતાં અજાણી હોવાનો ડોળ કરીને પૂછતી હોય એવું પણ આપણને લાગી શકે. વળી એ જ પ્રશ્ન ખરેખર માશૂકા માશૂકને ઓળખતી ન હોય અને ખરે જ તેની ઓળખાણ મેળવવા માટે પૂછતી હોય. ગ઼ાલિબની ગ઼ઝલોમાં ઠેર ઠેર આપણને ‘દૂરી’ જ દેખાય છે, વિસાલ (મિલન) દેખા દેતું નથી. માશૂકાને માશૂક કદીય પ્રત્યક્ષ ન મળ્યા હોઈ માશૂકા તરફથી પુછાતો પ્રશ્ન સ્વાભાવિક હોઈ શકે અને તેથી બીજી રીત પ્રમાણેની શક્યતાનું પલ્લું વધારે નમે છે અને તેથી આપણે માની લેવું પડે અને માશૂક પોતે પણ એ વાતને સ્વીકારતા હોય અને તેથી જ શેરના બીજા મિસરામાં મજાકમાં જાણે કે પેલા પ્રેક્ષકોને કહેતા હોય કે, ‘લ્યો, કરો વાત. જોયું, માશૂકા હું કોણ છું, તે પૂછે છે!’
પંક્તિના પહેલા અર્થઘટનમાં એ પ્રશ્ન પાછળ માશૂકાનો વ્યંગ અને દિલ્લગી (મશ્કરી) છુપાયેલાં છે, તો વળી બીજા અર્થઘટનમાં તેની જિજ્ઞાસા રહેલી છે. અર્થઘટનો જે હોય તે પણ આપણે જાણી લેવું પડે કે પ્રશ્નની પહેલાં કોઈક ઘટના ઘટી હોવી જોઈએ કે જેના અનુસંધાને માશૂકાએ આ પ્રશ્ન પૂછવો પડ્યો હોય. શેરના પાઠકો સ્વતંત્ર છે પોતાને ઠીક લાગે તેવી ઘટના અંગેની કલ્પનાઓ કરવા, પણ કોઈક વિવેચકે એવું અનુમાન કર્યું છે કે કદાચ માશૂકે માશૂકાને કોઈ પ્રેમપત્ર લખ્યો હોય અને પત્ર નીચેના ‘ગ઼ાલિબ’ એવા હસ્તાક્ષરના અનુસંધાને એ પ્રશ્ન પુછાયો હોય! એ વિવેચકનું અનુમાન એ માત્ર તુક્કો નથી, પણ તે હકીકત હોવા અંગેનું આ રસદર્શનકાર પણ પ્રમાણપત્ર આપે છે. કોઈક વ્યંગમાં પૂછી પણ શકે કે પ્રશ્ન પહેલાંની ઘટના ‘પ્રેમપત્રનું પાઠવવું’ જ હોવાની કોઈ ખાત્રી ખરી? તો આની સાબિતી ‘હાથ કંગનકો આરસી ક્યા’ પ્રમાણે આપણે આ જ ગ઼ઝલના ચોથા શેર ઉપર ફરી એકવાર નજર નાખવી પડશે.
હવે આપણી રસપ્રદ ચર્ચા તો શેરના બીજા મિસરામાં જામશે. ગ઼ાલિબ ઘટનાના સાક્ષી એવા સામેના પ્રેક્ષકવૃંદને સંબોધતાં તેમને એવો અનુપ્રશ્ન પૂછે છે કે ‘કોઈ’ માશૂકાએ તેમની ઓળખ માટેનો જે પ્રશ્ન પૂછ્યો છે તેનો જવાબ આપશે કે તેમને પોતાને જ એ જવાબ આપવો પડશે. અહીંની સીધીસાદી વાતમાં પણ કેટકેટલા ભાવ છુપાયેલા છે તે તો આપણે તેમાં જેટલા વધારે ઊંડા ઊતરીએ તેટલું વધારે જાણવા મળે. કોઈ ચર્ચાપત્રીને તો શેરના આ બીજા મિસરામાં માશૂકની ભોંઠપ દેખાય છે. કોણ જાણે કેટલાય સમયથી જે માશૂકાને પોતે પ્યાર કરે છે તે જ્યારે ‘ગ઼ાલિબ કોણ?’ એવું પૂછે ત્યારે તે શરમિંદગી અનુભવે અને તેથી પોતાની ભોંઠપને હળવી બનાવવા તે પેલા પ્રેક્ષકવૃંદ તરફ ફરીને માશૂકાના એ પ્રશ્નનો જવાબ ‘કોઈ’ આપે તેવો હવાલો આપી દઈને વળી પાછા પોતે જ મન મનાવી લેતાં એવું બોલી નાખે છે કે ‘તો પછી મારી ઓળખ મારે પોતાને જ આપવી પડશે કે શું?’ કોઈને માશૂકની ભોંઠપ દેખાય તો વળી કોઈ માશૂકના એ ભાવને સાવ નકારી કાઢીને પોતે પોતાનું એવું અનુમાન દર્શાવે કે માશૂકે માશૂકાના પ્રશ્નને સાવ હળવેથી લીધો છે અને પોતે રમૂજી મિજાજે જ પેલા પ્રેક્ષકવૃંદને પૂછે છે કે કોઈ તેમની ઓળખ આપે, નહિ તો પછી તેમને જ પોતાની ઓળખ આપવી પડશે!
કોઈ જાદુગર કે મદારી પોતાના કોઈક ખેલમાં દાબડીમાંથી દાબડી કાઢતો જાય તેમ અહીં કોઈકે ‘ગ઼ાલિબ’ તખલ્લુસને સામાન્ય શબ્દ તરીકે સમજવાની કલ્પના કરીને એવું તારણ કાઢવાની વ્યર્થ કહી શકાય તેવી ભેજાકવાયત કરી છે કે ‘ગ઼ાલિબ’ શબ્દનો અર્થ ‘વિજેતા (Victorious)’ લેતાં માશૂકા એ પૂછે છે કે “મને સાચા દિલથી ચાહીને મને જીતી જનાર એ ‘વિજેતા’ કોણ છે?”. જો કે આપણે આ વાતને શેખચલ્લીના તુક્કા તરીકે જ ગણી લઈશું. આનું કારણ એ છે કે મક્તાના નિયમ અનુસાર ‘ગ઼ાલિબ’ એ તખલ્લુસ (ઉપનામ) જ છે અને તેથી તેને સામાન્ય શબ્દ તરીકે અહીં ન જ લઈ શકાય.
છેલ્લે આ શેરના રસદર્શનના અંતભાગે અને આખી ગ઼ઝલના ઉપસંહારમાં એટલું જ કહીશ કે ઉર્દૂ ગ઼ઝલોના શહેનશાહ ગણાતા એવા અને આવનારી સદીઓ સુધી કદીય નહિ ભુલાય તેવા આ મહાન શાયરે આપણને ઘણું આપ્યું, પણ પોતે દરિદ્ર હાલતમાં જીવ્યા એના અફસોસમાત્રથી વિશેષ આપણે સૌ ચાહકો શું કરી શકીએ?
* * *
ઋણસ્વીકાર :
(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) Courtesy : mavjibhai.com, ‘પીર મશાયખ વાચા’
(૫) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વિકીપીડિયા
