(596) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૨૬ (આંશિક ભાગ – ૨) હૈ બસ કિ હર એક ઉનકે ઇશારે મેં નિશાઁ ઔર… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

હૈ બસ કિ હર એક ઉનકે ઇશારે મેં નિશાઁ ઔર  (શેર ૪ થી ૬)

 

 

 

 

 

 

તુમ શહર મેં હો તો હમેં ક્યા ગ઼મ જબ ઉઠેંગે
લે આએઁગે બાજ઼ાર સે જા કર દિલ ઓ જાઁ ઔર (૪)

[દિલ ઓ જાઁ= દિલ અને રૂહ (આત્મા)]

ગ઼ઝલનો આ શેર મજાનો છે, પણ તેની ખરી મજા માણવા માટે તેનાં અલ્પાંશે વિપરિત અર્થઘટનોને સમજવાં પડશે. પહેલા જ મિસરામાંના ‘ગ઼મ’ શબ્દને ‘હમેં ક્યા’ સાથે જોડતાં ‘અમને શાનું દુ:ખ’ એવો અર્થ મળશે; તો વળી તેને ‘જબ ઉઠેંગે’ સાથે સમજતાં બેફિકરાઈ દર્શાવતો અર્થ ‘દુ:ખ થશે તો તેથી શું?’ મળશે. આમ બંને અર્થઘટનોનું સંપૂર્ણત: પઠન  આમ થશે : (૧) તારી જ્યાં  શહેરમાં હાજરી છે, તો મારે શાનું દુ:ખ? (૨) તારી શહેરમાં હાજરી હોઈ મને દુ:ખ થશે તો તેથી શું?

અહીં બીજા મિસરામાંથી એ ફલિત થાય છે કે માશૂકાની શહેરમાં હાજરી હોવા છતાં તે માશૂકની ઉપેક્ષા સેવે છે અને તેથી માશૂકનું દિલ એવું તો દુભાય છે, જાણે  કે તેનો જીવ નીકળી જશે! હવે જો ખરેખર એમ થયું તો માશૂક હૈયાધારણ મેળવતાં કહે છે કે હું બજારમાં જઈને બીજું દિલ અને જીવ ખરીદી લઈશ, પણ જીવતો તો રહીશ જ. અહીં માશૂકનો આશાવાદ જણાય છે કે દિલ દુભાતાં મરી જવાથી તો માશૂકાને હંમેશ માટે ખોઈ દેવી પડે, પણ પુનર્જીવન પ્રાપ્ત કરી લેતાં માશૂકાને પ્રાપ્ત કરવાની આશા તો જીવંત રહેશે જ. અહીં સ્થૂળ અર્થમાં એવું તો ન જ સમજી શકાય કે બજારમાં દિલ અને જીવ વેચાતાં મળતાં હશે. પરંતુ એમ સમજવું પડશે કે માશૂકાની અવગણનાના દુ:ખને દિલમાં ગંભીર ન લેતાં તેને સહન કરી લેવું પડશે અને તે રીતે તેમણે સાવ ભાંગી ન પડતાં જીવંત રહેવું પડશે. આમ ગ઼ાલિબની આ ગ઼ઝલના રદીફ ‘ઔર’ ને પ્રયોજીને કહી શકાય કે આ શેરનો મિજાજ કંઈક ‘ઔર’ જ છે.

* * *

હર ચંદ સુબુક-દસ્ત હુએ બુત-શિકની મેં
હમ હૈં તો અભી રાહ મેં હૈ સંગ-એ-ગિરાઁ ઔર (૫)

[ચંદ= થોડુંક, કેટલુંક;  સુબુક-દસ્ત= કાબિલ, નિપુણ, હોશિયાર; બુત-શિકની= મૂર્તિભંજક, પ્રચલિત માન્યતાઓનું ખંડન કરનાર; સંગ-એ-ગિરાઁ= ભારે પથ્થર]

અગાઉના સામાન્ય ગણી શકાય તેવા સાવ હળવા શેર પછી આપણને આ આધ્યાત્મિકતા જેવા ભારેખમ  વિષય ઉપરનો ગૂઢાર્થી અને રહસ્યમય શેર મળે છે. પહેલા મિસરામાંના ‘બુત-શિકની’ના ઉપર દર્શાવેલા બે અર્થો પૈકી ‘મૂર્તિભંજક’ એ સંકુચિત અર્થ છે, તો ‘પ્રચલિત માન્યતાઓનું ખંડન કરનાર’ એ પારદર્શક અર્થ છે. ગ઼ાલિબ કહેવા માગે છે કે અમે રૂઢ થઈ ગયેલી જૂની માન્યતાઓને તોડવામાં હરએક પ્રકારે થોડાક નિપુણ થઈને એ માર્ગે આગળ ધપી રહ્યા છીએ અને હજુ તો અમે રસ્તામાં જ છીએ; ત્યાં તો સામે ભારે પથ્થર જેવા મુશ્કેલ અન્ય અવરોધો આવતા જાય છે, અર્થાત્ અન્ય નવીન માન્યતાઓ જન્મ લેતી જાય છે અને અમારું કાર્ય દુષ્કર બનતું જાય છે. અહીં રાહ (રસ્તો) એટલે ગૂઢ આધ્યાત્મજ્ઞાનપ્રાપ્તિનો માર્ગ એવો અર્થ અભિપ્રેત છે. પરમાત્માને સાક્ષાત્કાર કરવાનો માર્ગ એટલો બધો સહેલો નથી. એ માર્ગે અસંખ્ય અવરોધો આવવાના અને સાચો સાધક એ અવરોધોને અવગણીને આગળ ધપ્યે જ જવાનો. ગુજરાતી ભક્તકવિ પ્રીતમદાસ પણ પોતાના એક ભજનમાં કહે છે કે ‘હરિનો મારગ છે શૂરાનો, નહિ કાયરનું કામ જો ને’. આમ ઈશ્વરનો સાક્ષાત્કાર કરવાની વાત હોય કે દુન્યવી પ્રચલિત રૂઢિઓને તોડવાનું કામ હોય, બંને માટે હૃદયમાં હામ જોઈએ; કેમ કે ત્યાં નદીના સામા પૂરે તરવા જેવું દુષ્કર કામ પાર પાડવાનું હોય છે.

* * *

હૈ ખ઼ૂન-એ-જિગર જોશ મેં દિલ ખોલ કે રોતા
હોતે જો કઈ દીદા-એ-ખ઼ૂઁનાબા-ફ઼િશાઁ ઔર (૬)

[ખ઼ૂન-એ-જિગર= દિલ (હૃદય)નું લોહી; દીદા-એ-ખ઼ૂઁનાબા-ફ઼િશાઁ= ખૂન વહાવતી આંખો]

ગ઼ાલિબની એક વિખ્યાત ગ઼ઝલ ‘વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ’ માં આ મતલબનો એક શેર છે, પણ બંનેમાં સંદર્ભ અન્વયે ભિન્નતા છે. બંને શેરમાં તબીબી વિજ્ઞાન પ્રમાણેની આંખોમાંથી લોહી વહેવાની બીમારીની વાત છે. માનવશરીરનું યકૃત (કલેજું) હ્રદય તરફ તાજા લોહીને ધકેલવાનું કાર્ય કરે છે. ઘણીવાર એ લોહી આંખો તરફની નસોમાં પ્રવાહિત થઈ જઈને અશ્રુની જગ્યાએ વહેવા માડે છે. જો કે આ સાહિત્યરચના હોઈ આપણે ‘લોહીનાં આંસુંએ રડવું’ એવા રૂઢિપ્રયોગને જ સ્વીકારી લેવો પડે. આ રૂઢિપ્રયોગ એવી પરિસ્થિતિમાં પ્રયોજાય છે જ્યારે કે વ્યક્તિ ઉપર કોઈ ભારે વિપત્તિ આવી પડી હોય અને તેનું બેકાબૂ રૂદન અવિરતપણે ચાલ્યા જ કરતું હોય.

હવે આ શેરની ભવ્યતાને સમજવા માટે આપણે એ અવધારણા ઉપર આવવું પડશે કે અહીં શાયર શા માટે દિલ ખોલીને રડવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરે છે. તેમના ઉપર એવી કઈ અસહ્ય વિપત્તિ આવી પડી હશે કે જેથી તે મોકળા મને રડવા માગે છે. આ શાયરી છે અને તેમાં માશૂક-માશૂકાના પ્રણય સબબે જ ચર્ચા હોય અને તેથી સમજી લેવું પડે કે અહીં માશૂક ઘોર હતાશામાં ઘેરાઈ ગયેલા છે. તેમની હતાશા એ જ હોઈ શકે કે તેઓ માશૂકાની તેમના પરત્વેની અવહેલનાને હવે ઝાઝી સાંખી નહિ શકે અને રડી લઈને દિલનો ભાર હળવો કરવા સિવાય તેમની પાસે અન્ય કોઈ વિકલ્પ નથી. પરંતુ માશૂક એ વિકલ્પને પણ અમલમાં નહિ મૂકી શકે, કેમ કે તેમના જિગરનું ખૂન જોશમાં છે અને એ ખૂન આંખમાં અશ્રુની જગ્યાએ પુરજોશથી વહેવા માંડશે. બીજા મિસરામાં ગ઼ાલિબની કમાલની કલ્પના એ છે કે એ લોહી એટલી બધી વિપુલ માત્રામાં વહેવા માંડશે કે તેમની માત્ર બે જ આંખો પર્યાપ્ત નહિ નીવડે. આમ એ લોહીના વહન માટે ‘ઔર’ અર્થાત્  વધારે આંખો જોઈએ. આમ એક તરફ લોહીને જોરથી ધકેલવા માટે જિગરનું જોશમાં હોવું અને બીજી તરફ એ લોહીના વહન માટે માત્ર બે જ આંખો હોવી; ઉભય આ બે કારણોને લઈને માશૂક હૈયાફાટ રડી શકતા નથી. આમ માશૂક માટેનો છેલ્લો વિકલ્પ તો એ જ છે કે તેમણે તેમની વ્યથાને દિલમાં ધરબાવી દઈને ધૈર્ય ધારણ કરી લેવું અને તેઓ એમ જ કરે છે.

* * *

-મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

-વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

 

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – 63)                                                                      (ક્રમશ: ભાગ – ૩)

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…

(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…

(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)

(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા

 (૫) Courtesy –  urduwallahs.wordpress.com

(૬) Courtesy – http://sukhanwar-ghalib.blogspot.in

(૭) યુ-ટ્યુબ/વીડિયોના સહયોગી શ્રી અશોક વૈષ્ણવ અને શ્રી નીતિન વ્યાસ

* * *

શ્રી વલીભાઈ મુસાનાં સંપર્કસૂત્ર:

ઈ મેઈલ – musawilliam@gmail.com ||મોબાઈલ : + 91-93279 55577 // +91 94261 84977

નેટજગતનું સરનામુઃ

William’s Tales (દ્વિભાષી-ગુજરાતી/અંગ્રેજી) ||  વલદાનો વાર્તાવૈભવ | | માનવધર્મ – જીવો અને જીવવા દો

 

(595) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૨૫ (આંશિક ભાગ – ૧) હૈ બસ કિ હર એક ઉનકે ઇશારે મેં નિશાઁ ઔર… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

હૈ બસ કિ હર એક ઉનકે ઇશારે મેં નિશાઁ ઔર  (શેર ૧ થી ૩)

 

 

પ્રસ્તાવના : 

ગ઼ાલિબની શ્રેષ્ઠતમ ગ઼ઝલો પૈકીની આ પણ એક ગ઼ઝલ હોવા છતાં તે વધુ વિખ્યાત તો તેના મક્તા શેરના કારણે બની છે. જો કે ગ઼ાલિબની ગ઼ઝલોના બધા જ મક્તા શેર કંઈક ને કંઈક વિશેષતા તો ધરાવતા જ હોય છે અને તેથી જ મેં અગાઉ નોધ્યું છે કે ગ઼ાલિબના કોઈક ચાહકે ગ઼ાલિબની બધીય ગ઼ઝલોના મક્તા શેરની એક નિસરણી બનાવવાની પરિકલ્પના કરીને કહ્યું છે કે એ નિસરણી ગ઼ાલિબના ચાહકોને સ્વર્ગ સુધી પહોંચાડી શકવા માટે સમર્થ પુરવાર થઈ શકે. જો કે આ ગ઼ઝલના અંત ભાગે એ મક્તા શેર તો આવશે જ અને તેની ચર્ચા પણ થશે જ, પરંતુ તેને અહીં આપી દેવાથી મારી જાતને નહિ રોકી શકું. તો ગ઼ઝલપ્રેમી મિત્રો, એ મક્તા શેર છે: “હૈં ઔર ભી દુનિયા મેં સુખ઼ન-વર બહુત અચ્છે, કહતે હૈં કિ ‘ગ઼ાલિબ’ કા હૈ અંદાજ઼-એ-બયાઁ ઔર”

ચાલો ત્યારે, હવે આપણે આ  ગ઼ઝલના અગિયારે અગિયાર  શેરને એક પછી એક ચર્ચાની એરણ ઉપર લેતા જઈએ.

* * *

તો હૈ બસ-કિ હર ઇક ઉન કે ઇશારે મેં નિશાઁ ઔર
કરતે હૈં મોહબ્બત ગુજ઼રતા હૈ ગુમાઁ ઔર (૧)

(નિશાઁ= નિશાની; ગુમાઁ= ગુમાન, ઘમંડ)

સામાન્ય રીતે ગ઼ઝલકારો વિષે એમ કહેવાય છે કે કોઈ નવીન ગ઼ઝલ જ્યારે તેમના દિલોદિમાગમાં સર્જાવા માટે ઉથલપાથલ મચાવતી હોય છે, ત્યારે સર્વપ્રથમ તેમના જેહન (બુદ્દિશક્તિ)માં મત્લાના બંને મિસરા માટેનો અને પછીના શેરના સાની મિસરાઓમાં આવ્યે જતો સામાન્ય એવો રદીફ મુકર્રર થઈ જતો હોય છે. આ રદીફ એ ગ઼ઝલના પ્રકટીકરણ કે અવતરણનું ઉદગમસ્થાન (Radix) ગણાય છે અને તે આખીય ગ઼ઝલની શોભા બની રહેવા ઉપરાંત ગ઼ઝલની ઓળખ (Identity) પણ બની રહે છે.

આપણા ગ઼ાલિબની આ ગ઼ઝલના મત્લા શેરમાંનો દ્વિઅર્થી રદીફ ‘ઔર’ છે અને ગ઼ાલિબ જેવા સિદ્ધહસ્ત   ગ઼ઝલકારો જ આવા દ્વિઅર્થી વિશિષ્ટ રદીફને સરસ રીતે રમાડી પણ શકે અને તેને ઉચિત ન્યાય પણ આપી શકે. ‘ઔર’નો એક અર્થ ‘વિશેષ (more)’ છે તો બીજો અર્થ ‘જુદું જ (Different)’ છે અને હવે આપણે એ જ જોવાનું રહે છે કે ગ઼ાલિબ અહીં ‘ઔર’ રદીફ સાથે કેવી રીતે કામ પાર પાડે છે.

અહીં શેરના પ્રથમ મિસરામાં શાયર કહે છે કે તેમની માશૂકાના પ્રત્યેક ચેનચાળા (Gesture) કે મૂક ઇશારાઓમાં એવા જુદાજુદા સંકેતો કે  નિશાનીઓ (Signals) દેખા દે છે કે તેઓ હેરાન રહી જાય છે કે એના કેવા ઇંગિત અર્થો સમજવા! શું તેમને એ ચાહે છે એમ સમજવું કે પછી  તેમની ઉપેક્ષા થઈ રહી છે એવો દુ:ખદ ભાવ અનુભવવો. વળી અહીં પ્રારંભે મુકાયેલા ‘બસ’ શબ્દને પણ સહેતુક સમજવાનો રહેશે. આપણી ગુજરાતી બોલચાલની ભાષામાં ‘બસ’ના અર્થો આપણે ‘પૂરતું (Enough)’ કે પછી  ‘માત્ર (Only)’ એમ લઈએ છીએ; તો વળી પ્રશ્નાર્થ સ્વરૂપે ‘બસ, આટલું જ  (That’s all)?’ એમ લેતા હોઈએ છીએ. પરંતુ અહીં આ મિસરામાં આગળ શું કહેવામાં આવનાર છે એના ક્રિયાવિશેષણ રૂપે ‘બસ-કિ’ શબ્દ પ્રયોજાયો છે.

પરંતુ આ શેરનો ખરો આનંદ તો આપણને બીજા મિસરામાં માણવા મળશે. માશૂક કહે છે કે માશૂકા જ્યારે મોહબ્બત દર્શાવવાના મિજાજ (Mood)માં હોય ત્યારે તો વળી તેનું ગુમાન કંઈક જુદા જ પ્રકારનું હોય છે.  અહીં ‘ઔર’ના ઉપરોક્ત બંને અર્થોની સાથે સાથે આ મુજબની અર્થચ્છાયાઓ પણ સમજી શકાય છે. (૧) જ્યારે માશૂકા મહોબ્બત દર્શાવવાનો ભાવ વ્યક્ત કરે છે, ત્યારે માશૂકને જલ્દી વિશ્વાસ નથી બેસતો અને તેના ચિત્તમાં કંઈક જુદી જ શંકાઓ ઉદ્ભવે છે કે આ ઇશ્ક માત્ર દેખાડો તો નહિ હોય! (૨) માશૂકાની માશૂકને ચાહવા અંગેની વધુ પડતી ચેષ્ટાઓ વળી માશૂકને વધારે શંકાશીલ બનાવે છે અને તેનો અવિશ્વાસ વધુ દૃઢ થતો જાય છે કે એ પ્રેમ નહિ પણ દંભ માત્ર જ છે. (૩) વળી જ્યારે માશૂકા ખરે જ પોતાનો પ્રેમ દર્શાવે છે, ત્યારે પણ માશૂક તો કંઈક જુદું જ માનવા અને સમજવા પ્રેરાય છે. (૪) છેલ્લી અવધારણા મુજબ માશૂકા જ્યારે ખુલમખુલા પ્યારનો ઇઝહાર (જાહેરાત) કરે છે, ત્યારે તો માશૂકની અવિશ્વાસની શંકા વધુ ને વધુ દૃઢિભૂત થતી હોય છે.

આમ ગ઼ઝલનો આ મત્લા શેર માશૂકને અવઢવમાં એવા તો ગૂંચવી દે છે કે માશૂકની મન:સ્થિતિ પરત્વે આપણ ભાવુકને દયા આવે અને હસવું પણ આવે. વળી આ શેર સ્ત્રીના આંતરમનને સમજવામાં પુરુષ કેટલો કમજોર પડતો હોય છે એ સનાતન સત્યને ઉજાગર પણ કરે છે. મત્લાના આ બીજા મિસરાનો શાયરની પસંદગી પામેલો શબ્દ ‘ગુજ઼રતા’ પણ વિચારણા માગી લે છે. અહીં ‘હોતા’ મતલબ ધરાવતો કોઈ સરળ  શબ્દ પ્રયોજી શકાયો હોત; પણ ના આ તો ગ઼ાલિબ છે અને તેમની પસંદ સાવ એવી શુષ્ક તો ન જ હોય ને! ‘ગુજ઼રતા’માં જે લાલિત્ય અનુભવાય છે તેની તોલે બીજો કોઈ શબ્દ આવી શકે ખરો!

* * *

યા-રબ વો ન સમઝે હૈં ન સમઝેંગે મિરી બાત
દે ઔર દિલ ઉન કો જો ન દે મુઝ કો જ઼બાઁ ઔર (૨)

( – )

પહેલી નજરે આ શેર સીધો અને સરળ છે અને છતાંય એમાં ગૂઢાર્થ પણ છે. અહીં માશૂક રબ આગળ રાવ (ફરિયાદ) નાખતાં કહે છે કે તેમની વો એટલે કે માશૂકા કે જે ગર્વિષ્ટ કે મિજાજી હોઈ તેમના દિલની વાતને સમજી નથી અને કદાચ સમજી શકશે પણ નહિ. અહીં સ્વયં સ્પષ્ટ ઈશારો છે કે દિલની એ વાત શું હોઈ શકે વળી? ઇશ્ક, મહોબ્બત જ હોય ને! માશૂકના પોતાની તરફના ઇશ્કનો સામેથી પ્રતિભાવ ન મળતો હોઈ તેઓ માને છે કે માશૂકાને એ અંદાઝ આવ્યો નથી લાગતો કે પોતે તેને કેટલી બધી ચાહે છે.

શેરના બીજા મિસરામાં બંને દિલ વચ્ચે જે પરસ્પર પ્રેમની અનુભૂતિ થવી જોઈએ તે ન થતી હોઈ માશૂક પોતાની દુઆ (અરજ)માં રબને બે વિકલ્પ આપે છે; કાં તો તે માશૂકાને એક ઔર (બીજું) દિલ આપે કે જે તેમના ઇશ્કને સમજી શકે અને રબ જો માશૂકાને બીજું દિલ ન આપી શકે તો તેમને એટલે કે માશૂકને બીજી જીભ આપે. અહીં ગ઼ાલિબે પ્રયોજેલા બે શબ્દો  ‘દિલ’  અને ‘જીભ’ને સ્થૂળ અર્થમાં ન લેતાં એમને ગૂઢાર્થમાં એમ સમજવા પડે કે બીજું દિલ એટલે તેના દિલમાં એવું પરિવર્તન લાવવામાં આવે કે જેથી માશૂકના ઇશ્કને પોતે સમજી શકે. વળી એ જ રીતે બીજી જીભ એટલે એટલે કે તેમનો પ્યાર અભિવ્યક્ત કરવા માટેના બીજા કૌશલ્યયુક્ત એવા શબ્દો તેમની જીભને આપવામાં કે જે માશૂકાના દિલને સ્પર્શી શકે.

* * *

અબરૂ સે હૈ ક્યા ઉસ નિગાહ-એ-નાજ઼ કો પૈવંદ
હૈ તીર મુક઼ર્રર મગર ઉસ કી હૈ કમાં ઔર (૩)

[અબરૂ (ફા.)= ભવાં,ભૃકુટી; નિગહ-એ-નાજ઼= નખરાંબાજ  કે લટકાળી (શૃંગારિક ચેષ્ટાવાળી)  નજર; પૈવંદ (ફા.)= સાંધો, સંબંધ, અનુસંધાન ; મુક઼ર્રર=  તય, નક્કી; કમાઁ= ધનુષ]

આ શેરમાં ગ઼ાલિબ માશૂકાની લટકાળી (શૃંગારિક) નજર અને તેની ભૃકુટીના હલાવવાથી મળતા સંકેત વચ્ચેના અનુબંધ માટે ‘ક્યા’ પ્રશ્નથી એ પ્રસ્થાપિત કરવા માગે છે કે એ બેઉ વચ્ચે અનુસંધાન છે. મારા નમ્ર મત મુજબ બીજા એટલે કે સાની મિસરાના પ્રારંભિક ‘હૈ’ને ‘ક્યા’ સાથે જોડતાં મારો પ્રથમ એટલે કે ઉલા મિસરાનો મેં તારવેલો મતલબ સ્પષ્ટ સમજાશે. ગ઼ાલિબની અભિવ્યક્તિની આ જ તો ખૂબી છે કે તે પોતે કરવા માગતા વિધાનને સીધું રજૂ ન કરતાં સહૃદયી ભાવક સામે પ્રશ્ન મૂકીને તેની પાસે જ એ વાત અંકે કરાવે છે.

આ શેરના બીજા મિસરામાં ગ઼ાલિબ તેમની અન્ય ગ઼ઝલોના સાની મિસરામાંની યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓની જેમ અહીં પણ એકદમ ભાવપલટો સાધતાં એમ જણાવે છે કે ચોક્કસપણે માશૂકાની નજર અને ભૃકુટી વચ્ચે અનુસંધાન તો છે જ; પરંતુ માશૂકાની નજરનું તીર ભલે તેના નિર્ધારિત લક્ષ્ય માટે મુકર્રર હોય, તેમ છતાંય તેનું ઉત્પત્તિસ્થાન (ઉગમસ્થાન) તો તેની ભૃકુટી રૂપી ધનુષ નહિ પણ ઔર (અન્ય કોઈ) ધનુષ જ છે. અહીં શાયરે એવો નાજુક ભાવ દર્શાવ્યો છે કે માશૂકના દિલને ઘાયલ કરવા માટ સમર્થ એ નજરનું તીર સ્થૂળ એવા ભ્રમર રૂપી ધનુષમાંથી નહિ, પણ સૂક્ષ્મ એવા બીજા જ કોઈ અજ્ઞાત ધનુષમાંથી છોડાય છે. આમ ગ઼ાલિબ માશૂકાની નજરના તીરને ક્ષુલ્લકતાના બદલે ભવ્યતા બક્ષે છે. અહીં અજ્ઞાત ધનુષને નિર્ધારિત કરવાની જહેમત ઉઠાવવી જરૂરી નથી લાગતી, કેમ કે અહીં આ શેરને માણી શકાય તેવા કૌશલ્યના હેતુસર શાયર એ ધનુષને અનિશ્ચિત રાખવા માગે છે, જેનો વ્યંજનાર્થ તો એ જ લેવાનો રહેશે કે નજરનું એ તીર સામાન્ય નહિ, પણ માશૂકના દિલને આરપાર વીંધી નાખનારું ઘાતક તીર છે અને તેથી જ તેઓ એ અન્ય ધનુષ માટે ‘ઔર’ શબ્દ પ્રયોજે છે.

* * *

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

– વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)                                                                                                                                             (ક્રમશ:આંશિક ભાગ-૨)

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – 63)

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…

(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…

(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)

(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા

(૫) યુ-ટ્યુબ/વીડિયોના સહયોગી શ્રી અશોક વૈષ્ણવ

(૬) Courtesy –  urduwallahs.wordpress.com

(૭) Courtesy – http://sukhanwar-ghalib.blogspot.in

* * *

 

(594) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૨૪ (આંશિક ભાગ – ૩) નુક્તા-ચીં હૈ ગ઼મ-એ-દિલ… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

નુક્તા-ચીં હૈ ગ઼મ-એ-દિલ (શેર ૭ થી ૯)

મૌત કી રાહ ન દેખૂઁ કિ બિન આએ ન રહે
તુમ કો ચાહૂઁ કિ ન આઓ તો બુલાએ ન બને (૭)

( – )

આ શેર સમજવામાં થોડો સંકુલ છે. જો ઉલા મિસરામાંના ‘દેખૂઁ’ પછી અને સાની મિસરામાંના ‘ચાહૂઁ’ પછી પ્રશ્નાર્થચિહ્ન સમજવામાં આવે તો આખો શેર સ્પષ્ટ રીતે સમજાઈ જશે. માનવ મોતની રાહ જુએ ન જુએ તો પણ તેના નિર્ધારિત સમયે તે આવવાનું જ છે. જીવમાત્ર જે જન્મે છે, તેનું મોત અનિવાર્ય હોય છે. આ શેરને પણ ઇશ્કે મિજાજી અને ઇશ્કે હકીકી બંને ભાવે સમજી શકાય છે. જો તેને દુન્યવી માશૂકા સંદર્ભે સમજીએ તો તે ઇશ્કે મિજાજી બને અને મોતને જ માશૂકા તરીકે કલ્પી લેવામાં આવે તો તે ઇશ્કે હકીકી બને. જે મૃત્યંજય હોય છે તેઓ મોતને ગળે લગાવતા હોય છે. સાની મિસરામાં શાયર કહે છે કે માશૂકા પોતાની તરફ આવવાનું ન જ ચાહતી હોય તો તેને લાખ બોલાવો તોય એ નહિ જ આવે. આમ માશૂકા કે મૌત બંનેનું પોતાની તરફ આવવું કે ન આવવું તે સ્વયં તેમના પોતાના ઉપર આધારિત છે અને તેથી માશૂકે તો તટસ્થભાવ જ ધારણ કરવો રહ્યો. આમ ગ઼ાલિબ ઘણી વાર પોતાની ગ઼ઝલોમાં ઉમદા વાતો બયાન કરી દે છે. ગ઼ાલિબની એ જ ખૂબી છે કે તે સૂક્ષ્મ બાબતો પણ મનનીય રીતે બયાન કરી શકે છે.

* * *

બોઝ વો સર સે ગિરા હૈ કિ ઉઠાએ ન ઉઠે
કામ વો આન પડ઼ા હૈ કિ બનાએ ન બને (૮)

( – )

આ શેરના સાની મિસરાને પ્રથમ લઈને સમજીએ તો ગ઼ાલિબ જે કહે છે તેનો મતલબ એ થાય  કે જે કામ કરવાનું માથે આવ્યું છે તેને પૂર્ણ કરી શકાય તેમ નથી. હવે આના ઉદાહરણ રૂપે ઉલા મિસરામાં કહેવાઈ ગયું છે કે જે રીતે માથા ઉપરના બોજને એક વખત ઉતારીને ફેંકી દીધા પછી તેને જાતે જ ફરી ઊંચકવો મુશ્કેલ બને છે. આ પહેલા મિસરાનો ઇંગિત અર્થ એ નીકળે છે કે માથા ઉપરથી ફેંકાઈ ગયેલા બોજને ફરી માથા ઉપર લેવો હોય તો અન્ય કોઈ સહાયકની જરૂર પડે. બીજા મિસરાનો પણ ઇંગિત અર્થ એ લઈ શકાય કે કોઈ કાર્ય કરવાની જવાબદારી માથે આવી પડી હોય તો તે કાર્ય આપમેળે થઈ ન જાય, પણ તેને આપણે કરવું પડે. આમ ગ઼ાલિબ માનવજીવનની વાસ્તવિકતાઓને પોતાના શેરમાં એવી ઉમદા રીતે વણી લે છે કે આપણે હેરત પામ્યા સિવાય ન રહી શકીએ.

* * *

ઇશ્ક઼ પર જ઼ોર નહીં હૈ યે વો આતિશ ‘ગ઼ાલિબ’
કિ લગાએ ન લગે ઔર બુઝાએ ન બને (૯)

(આતિશ= આગ)

ગ઼ઝલના આ મક્તા શેરમાં ગ઼ાલિબ ઇશ્કની ફિલસુફી સમજાવતાં કહે છે કે ઇશ્ક ઉપર કોઈનું જોર ચાલતું નથી. ઇશ્ક તો આઝાદ છે અને તે કોઈની તાબેદારી કદીય સ્વીકારે નહિ. ઇશ્ક એ પ્રેમીઓનાં દિલોમાં જાગતો એવો બેમિસાલ અગ્નિરૂપી કુદરતી સંવેગ છે કે જેને દુન્યવી અગ્નિની જેમ પેટાવી કે બુઝાવી શકાતો નથી. ઇશ્ક કરવામાં આવતો નથી હોતો, એ તો થઈ જતો હોય છે; અને એક વખત આવા થઈ ગયેલા ઇશ્કને કદીય મિટાવી શકાય નહિ. વિશ્વભરનાં પ્રેમીજનોનો ઇતિહાસ ગવાહ છે કે એવાં સાચાં પ્રેમી યુગલોના પ્રેમને મિટાવવા માટેના લાખ પ્રયત્નો છતાં તેને મિટાવી શકાયો નથી. એવાં પ્રેમીયુગલોએ ફના થવાનું મુનાસિબ ગણ્યું છે, પણ કહેવાતી એવી જાલિમ સત્તાઓ આગળ તેઓ કદીય ઝૂક્યાં નથી. ઇશ્કે હકીકી સંદર્ભે આ શેરને સમજીએ તો ઈશ્વર પરત્વે લાગેલી લગની પણ એવા દિવ્ય અગ્નિ જેવી છે કે જેમાં આત્મસમર્પણ સ્વીકાર્ય છે, પણ પ્રતિકૂળતાઓ સામે શરણાગતિ તો હરગિજ નહિ.

સમાપને, ગ઼ાલિબની આ ગ઼ઝલને સમગ્રતયા અવલોકને મૂલવતાં ભાવકોને અવશ્ય લાગશે કે આ તેમની પ્રથમ હરોળમાં આવતી ગ઼ઝલો પૈકીની એક છે. ગ઼ાલિબનું કવન એવું નૈસર્ગિક છે કે આપણે પેલી ઉક્તિને સ્વીકારવી જ પડે કે કવિઓ કે શાયરો બનતા નથી હોતા, પણ જન્મતા હોય છે. (સંપૂર્ણ)

* * *

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ
(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૧૯૨)

વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા
(૫) Courtesy : https://rekhta.org (અંગ્રેજી વર્ઝન)

* * *

આ ગ઼ઝલની કેટલીક યુ-ટ્યુબ :
अनीता सिंघवी – https://youtu.be/3I2KYdpW9IY
आबिदा परवीन – https://youtu.be/gKdsDAOLx-4
कुंदन लाल सहगल – https://youtu.be/ozY5ItOpLsA
जद्दन बाई – https://youtu.be/kiGN2HACtKc
ज़िया मोहीउद्दीन – https://youtu.be/On4kZrrhNH4

* * *

English Version :

I do not wait for death for it will surely accrue
If I wish that you don’t come, I can’t call out to you (7)

The burden that’s fallen on my head I cannot unseat
A task has now befallen me that I cannot complete (8)

Love is not in one’s control, this is that fire roused
It cannot bewilled to ignite, nor can it be doused (9)

– Courtesy : https://rekhta.org

* * *

 

 

 

(593) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન -૨૩ (આંશિક ભાગ – ૨) નુક્તા-ચીં હૈ ગ઼મ-એ-દિલ… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

નુક્તા–ચીં હૈ ગ઼મ–એ–દિલ (શેર ૪ થી ૬)

 

 

 

ગ઼ૈર ફિરતા હૈ લિએ યૂઁ તિરે ખ઼ત કો કિ અગર
કોઈ પૂછે કિ યે ક્યા હૈ તો છુપાએ ન બને (૪)

ગ઼ાલિબ પોતાની ઘણી ગ઼ઝલોમાં નામાબર (કાસદ)ને ઉલ્લેખે છે. માશૂકાને પત્રો પહોંચાડવાનું કામ બજાવતા આ કાસદ ઉપર માશૂકને ઘણીવાર શંકા થતી હોય છે કે રખેને એ કાસદ જ પોતાની માશૂકાનો વધુ કરીબી થઈને ખલનાયક તો નહિ બની જાય, આડખીલીરૂપ તો નહિ બની જાય! અહીં આ શેરમાં પણ ગ઼ાલિબ એવી જ વાત લાવે છે; પરંતુ અહીં કાસદ નહિ, પણ માશૂકનો હરીફ છે. માશૂકાના પોતાના ઉપરના પત્રને ગડી વાળીને લઈ ફરતો એ હરીફ બિનભરોંસાપાત્ર છે. તેમના પ્રણયની ગુપ્તતા એ નહિ જ જાળવે. કોઈક એને પૂછે કે તેના હાથમાં શું છે તો તે રહસ્ય ખુલ્લું કરી જ દેશે અને આમ જમાનાને માશૂકના ઇશ્કની જાણ થઈ જશે. એ તો સર્વવિદિત છે જ કે જમાનો હંમેશાં પ્રેમીયુગલોનો દુશ્મન જ રહ્યો છે. માશૂકનો હરીફ માશૂકને ઊઘાડો પાડી દઈને તેને બદનામ કરી દીધા પછી હળવેથી તે માશૂકાનો નિકટતમ પ્રેમી થઈ જશે. આ શેરમાં માનવસ્વભાવની શંકાશીલતાને ઉજાગર કરવામાં આવી છે. આપણને યાદ રહે કે ગ઼ાલિબની વાસ્તવિક કોઈ માશૂકા છે  જ નહિ. તેમની  ગ઼ઝલોમાં તેમની કલ્પનાની માશૂકા એક વિષય માત્ર જ બને છે. આમેય આપણે જાણીએ જ છીએ કે ગ઼ઝલકારની  ગ઼ઝલોમાં શરાબ અને સુંદરી હોય જ  અને તેથી જ તો શાયરીમાં રંગત આવતી હોય છે, અન્યથા એ સર્જન નીરસ જ બની રહે.

* * *

ઉસ નજ઼ાકત કા બુરા હો વો ભલે હૈં તો ક્યા
હાથ આવેં તો ઉન્હેં હાથ લગાએ ન બને (૫)

(નજાકત= કોમળતા); આતિશ = આગ]

આ શેરમાં શાયર માશૂકા પરત્વે હળવો આક્રોશ વ્યક્ત કરે છે. તે માશૂકાને સંબોધતાં કહે છે કે ભલેને તારામાં ગમે તેવી નજાકત (કોમળતા) હોય, પણ એ કશાય કામની નથી; અને તેથી હું સખ્ત શબ્દોમાં તારી નજાકતની આલોચના કરું છું. એવી નજાકત તો શા કામની કે જે પાસે હોય અને તેને સ્પર્શી ન શકાય. આમ માશૂકાની નજાકત આસમાનના સિતારાઓ જેવી છે; જે સુંદરતમ તો છે, પણ તેમને હાથમાં લઈ શકાતા નથી. આ શેરના બીજા મિસરામાં ‘હાથ’ શબ્દની પુનરાવૃત્તિ, પણ ભિન્ન અર્થોમાં, મનનીય બની રહે છે. ‘હાથ આવવું’નો મતલબ છે, ‘પ્રાપ્ત થવું’ અને ‘હાથ લગાવવો’નો મતલબ છે, ‘સ્પર્શ થવો’. આ શેર આપણને ગ્રીક દંતકથાના શાપિત રાજા ટેન્ટેલસની યાદ અપાવે છે કે જેના મોંઢા સુધી ફળ અને પાણી હોવા છતાં તે તેમને આરોગી કે પી શક્તો નથી.

* * *

કહ સકે કૌન કિ યે જલ્વાગરી કિસ કી હૈ
પર્દા છોડ઼ા હૈ વો ઉસ ને કિ ઉઠાએ ન બને (૬)

(જલ્વાગરી = તેજ (પ્રભા)ની જાદુગરી)

અહીં માશૂકાના હુશ્નને બિરદાવવામાં આવ્યું છે. પર્દાની પાછળ છુપાયેલા હુશ્નના તેજની જાદુગરી કોની છે એ જાણવું કે સમજવું કોઈપણ બુદ્ધિમાન માણસની બૌદ્ધિક શક્તિ બહારનું છે. માશૂકાએ પોતાના હુશ્નને છુપાવવા માટે પોતના ચહેરા ઉપર પર્દો એવી રીતે નાખ્યો છે કે તેને ઉઠાવવામાં આવે તેવી કોઈ શક્યતા વર્તાતી નથી. ચહેરા ઉપર પર્દા કે નકાબનું હોવું એ સ્વરૂપવાન બાનુ માટે તહજીબ (શિષ્ટાચાર)નો એક ભાગ ગણાય છે. મર્દમાત્ર માટે એ સાહજિક આરજૂ હોય છે કે ઢંકાયેલા સૌંદર્ય તરફ વિશેષ આકર્ષણ કે લગાવ હોવો. અહીં શાયરની ઝંખના તો એ જ છે કે માશૂકાના સૌંદર્યનું અનાવરણ થાય અને તે એ સૌંદર્યને જોવા પામે, પણ સાથે સાથે તેને એ વાતનો યકિન પણ છે કે એ પર્દો નહિ જ ઊઠે. આ શેરને ઇશ્કે હકીકી સંદર્ભે લઈએ તો સમજાય છે કે અનુપમ સૌંદર્ય ઠેર ઠેર વેરાયેલું પડ્યું છે એવા બ્રહ્માંડનો સર્જનહાર ઈશ્વર પણ પર્દા પાછળ છુપાયેલો જ હોય છે કે જેને આપણે આપણાં ચર્મચક્ષુઓ વડે હરગિજ નિહાળી ન શકીએ, સિવાય કે આપણે આપણાં અંત:ચક્ષુ દ્વારા તેની અનુભૂતિ કરીએ.

* * *

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ                                                                                                                                                                                                (ક્રમશ:)

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૧૯૨)

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા
(૫) Courtesy : https://rekhta.org (અંગ્રેજી વર્ઝન)

* * *

English Version :

My rival roams, your message tucked so by his side
If someone were to ask what’s this, he’s unable to hide (4)

Her daintiness નજાકત be damned, tho’ noble, she may be as much
E’en when I manage to get hold, I’m unable to touch (5)

Who can fathom who it is behind the veil concealed
Its been dropped in such a way it cannot be unveiled (6)

– Courtesy : https://rekhta.org

 

 

(592) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન -૨૨ (આંશિક ભાગ – ૧) નુક્તા-ચીં હૈ ગ઼મ-એ-દિલ… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

નુક્તા-ચીં હૈ ગ઼મ-એ-દિલ (શેર ૧ થી ૩)

નુક્તા-ચીં હૈ ગ઼મ-એ-દિલ ઉસ કો સુનાએ ન બને
ક્યા બને બાત જહાઁ બાત બતાએ (બનાયે) ન બને (૧)

(નુક્તા-ચીં = દરેક વાતમાં દોષ કાઢવાવાળો; બાત બનના= મનોકામના પૂરી થવી; બાત બનાના= સુફિયાણી વાત કરીને કોઈને છેતરવું, જૂઠું બોલવું, મીઠી મીઠી વાતો કરવી)

 

ગ઼ાલિબની ખૂબ જ વિખ્યાત ગ઼ઝલો પૈકીની આ ગ઼ઝલ ચલચિત્રો, ટી.વી. શ્રેણીઓ અને મહેફિલોમાં અચૂક સ્થાન પામી છે અને એકાધિક ગાયકોએ પોતાના મધુર કંઠે તેને ગાઈ છે. દર્શકો અને શ્રોતાઓની દાદ દ્વારા પોરસાયેલી આ ગ઼ઝલનો મત્લા શેર લાજવાબ છે. શેરના ઉલા (પ્રથમ) મિસરા ‘ઉસ’ને અનુલક્ષીને કહેવાયો છે, જે ‘માશૂકા’ માટે અભિપ્રેત છે. ઉર્દૂમાં ‘માશૂક’ શબ્દ પ્રિયતમ અને પ્રિયતમા બંને માટે સામાન્ય તરીકે પ્રયોજાય છે, આપણે બેઉ માટે અનુક્રમે માશૂક અને માશૂકા એમ જ રાખીશું. શાયરની માશૂકા દરેક વાતમાં દોષ કાઢવાવાળી અર્થાત્ આલોચક છે અને તેથી તે પોતાના દિલની ગમગીનીને તેની આગળ બયાન કરવાનું મુનાસિબ સમજતા નથી. આમ જ્યારે માશૂકા સાથે કોઈ વાત થતી જ ન હોય તો પછી પોતાના દિલના દર્દને હળવું કરવાની તેમની વાત કઈ રીતે બને, અર્થાત્ તેની મનોકામના કઈ રીતે સિદ્ધ થઈ શકે.

* * *

મૈં બુલાતા તો હૂઁ ઉસ કો મગર ઐ જજ઼્બા-એ-દિલ
ઉસ પે બન જાએ કુછ ઐસી કિ બિન આએ ન બને (૨)

(જજ઼બા-એ-દિલ= મનોભાવ, મનનો આવેશ)

‘ન બને’ રદીફ અને તેની પૂર્વેના કાફિયા – શબ્દાંતે ‘આએ’ પ્રાસ થકી ગ઼ઝલ સુમધુર અને મનનીય બની રહે છે.  ગ઼ઝલકારની રદીફ અને કાફિયાની યોગ્ય પસંદગી એ ગ઼ઝલની અર્ધી મંઝિલ સર કરી શકે છે. ગ઼ઝલના આ બીજા શેરમાં કમાલની વિભાવના પેશ થઈ છે. શાયર પોતાના મનોભાવને અભિવ્યક્ત કરવા માશૂકાને પોતાની પાસે બોલાવે તો છે, પણ તેણીના પક્ષે એવું કંઈક બની જાય છે કે તે આવતી નથી અને દૂરી જ નિભાવે છે. આમ શાયર અફસોસ કરે છે કે તેના આવ્યા વગર તેનો મનોભાવ તો કેવી રીતે પ્રગટ થઈ શકે. ગ઼ાલિબની ગ઼ઝલોના શેરમાં આવા સૂક્ષ્માતીત સૂક્ષ્મ સંવેગો ગુંથાતા હોય છે કે આપણે આફરિન આફરિન પોકારી ઊઠીએ. ગ઼ાલિબ માનવીય વર્તણૂકો (Human behavior)ના એવા અભ્યાસુ છે કે આપણે ભાવુકો તેમને બિરદાવ્યા વગર રહી જ ન શકીએ.

* * *

ખેલ સમઝા હૈ કહીં છોડ઼ ન દે ભૂલ ન જાએ
કાશ યૂઁ ભી હો કિ બિન મેરે સતાએ ન બને (૩)

શેરના ઉલા મિસરામાં માશૂક  એવી ભીતિ મહસૂસ કરે છે કે માશૂકા ઇશ્કને ખેલ સમજીને તેનાથી દૂર ભાગી જાય કે તેને ભૂલી પણ જાય. પરંતુ તરત પાછા સાની મિસરામાં મન મનાવી લેતાં માશૂક કહે છે કે માશૂકા પક્ષે પોતાના તરફની અવહેલના ત્યારે જ શક્ય બને, જ્યારે કે તે તેને સતાવતા હોય કે પરેશાન કરતા હોય! ગ઼ાલિબની મોટા ભાગની ગ઼ઝલોમાં વિપ્રલંભ (વિયોગ) શૃંગાર રસ પ્રયોજાયેલો જોવા મળે છે અને તેથી જ તો તેમની ગ઼ઝલોમાંથી આપણે લુત્ફ લઈ શકીએ છીએ. આમેય કહેવાય પણ છે જ ને કે ‘જો મજા ઇંતઝારમેં હૈ, વો પાનેમેં નહીં’.

* * *

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ                                                                             (ક્રમશ:)
(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૧૯૨)

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા
(૫) Courtesy : https://rekhta.org (અંગ્રેજી વર્ઝન)

* * *

English Version :

I cannot pour my heart to her, for she does criticize
How can I get my goal when I, cant even verbalize (1)

I do call out to her, my feelings, but what can I say
Something happens and she cant help but stay away (2)

She should not forsake forget me, for it is no play
Without my teasing, if only, she found it hard to stay (3)

– Courtesy : https://rekhta.org