(628) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૫૪ (આંશિક ભાગ –૩) બહુત સહી ગ઼મ-એ-ગીતી શરાબ કમ ક્યા હૈ (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ * વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

બહુત સહી ગ઼મ-એ-ગીતી શરાબ કમ ક્યા હૈ (શેર ૬ થી ૭)

ન હશ્ર-ઓ-નશ્ર કા ક઼ાએલ ન કેશ-ઓ-મિલ્લત કા
ખ઼ુદા કે વાસ્તે ઐસે કી ફિર ક઼સમ ક્યા હૈ (૬)

[હશ્ર= કયામતનો દિવસ; નશ્ર= મદદ; ક઼ાએલ= કબૂલ કે માન્ય કરવું, હશ્ર-ઓ-નશ્ર= કયામતનો દિવસ અને મદદ માટેનું આક્રંદ અને શોરબકોર, મિલ્લત= પંથ; સંપ્રદાય; કેશ-ઓ-મિલ્લત= કૌમનું ઈમાન, કૌમની ધાર્મિક માન્યતા]

ગ઼ાલિબનો સરસ મજાનો આ શેર છે, જેમાં કસમના વજૂદને સમજાવવામાં આવ્યું છે. લોકોમાં સામાન્ય રીતે કસમ ખાવા-ખવડાવવાનો એક રિવાજ હોય છે કે જેમાં સોગંદ ખાનાર વ્યક્તિ જે કંઈ બોલશે તે સાચું જ બોલશે તેમ માની લેવામાં આવતું હોય છે, હાલાં કિ ઘણીવાર માણસ ખોટા સોગંદ પણ ખાતો હોઈ શકે છે. કોર્ટકચેરીઓમાં પણ સોગંદવિધિ પછી જે તે આરોપી કે ફરિયાદીનું નિવેદન લેવામાં આવતું હોય છે. કોઈ માણસ માબાપના નામે, સંતાનના નામે કે પોતાની જાત ઉપરના સોગંદ ખાય તે કરતાં પોતાના ધર્મ ઉપરના ઈમાન, શ્રદ્ધા કે આસ્થાના સોગંદ ખાય તેને વધારે ભરોંસાપાત્ર માનવામાં આવે છે.

આટલી પૂવભૂમિકા પછી આપણે શેર ઉપર આવીએ. ઈસ્લામ મજહબમાં તેમાંની કેટલીક પાયાની માન્યતાઓનો એકરાર કરવો તેને ઈમાન કહેવામાં આવે છે. અહીં અતિવિસ્તારને ખાળવા મિસરામાં સમાવિષ્ટ મુદ્દાઓને જ ધ્યાનમાં લઈએ તો એ છે; કયામતના દિવસને નક્કી સમજવો, એ દિવસે પાપીઓની મદદ માટેની પુકાર સાથેના આક્રંદ અને કોલાહલને સાચાં ગણવાં વગેરે. હવે આ બાબતો તો પારલૌકિક  ગણાય, પણ જીવાતી જિંદગીમાં પોતાની કૌમની ધાર્મિક માન્યતાઓ કે રીતરિવાજોના પાલન માટેની તૈયારીને પણ આવશ્યક સમજવી પડે. હવે આપણે ગ઼ાલિબના મૂળ કથન ઉપર આવીએ તો તેમાં તે કહેવા માગે છે કે હું ઉપરોક્ત કોઈ એક પણ બાબતને કબૂલ જ ન કરતો હોઉં કે તેનું પાલન પણ કરતો ન હોઉં અને છતાંય હું ‘ખુદા કે વાસ્તે’ શબ્દો દ્વારા ખુદાનો વાસ્તો આપીને એટલે કે ખુદાનું નામ વચ્ચે લાવીને કસમ ખાઉં તો એવા કસમનું કોઈ વજૂદ (મહત્ત્વ) રહેતું નથી. આમ શેરને પોતાની જાત ઉપર લઈને ગ઼ાલિબે એવા દાંભિકોની મજમ્મત (નિંદા) કરી છે. 

* * *

વો દાદ-ઓ-દીદ ગરાઁ-માયા શર્ત હૈ હમદમ
વગર્ના મેહર-એ-સુલેમાન-ઓ-જામ-એ-જમ ક્યા હૈ (૭)

[દાદ= પ્રશંસા, સન્માન; દીદ= દર્શન; દાદ-ઓ-દીદ= પ્રશંસા અને દર્શન; ગરાઁ-માયા=મૂલ્યવાન; હમદમ= માશૂકા, મિત્ર, જીવનસાથી, પ્રેમપાત્ર; વગર્ના= નહિ તો; જામ-એ-જમ= ઈરાનના બાદશાહનો જાદુઈ પ્યાલો; મેહર-એ-સુલેમાન= સુલેમાનની મહેરબાની]

ગ઼ાલિબના જ્યાદાતર શેરમાં માશૂકા તરફી ગિલાશિક્વા જોવા મળે છે, ત્યારે આ શેર માશૂકા પરત્વેનો અહોભાવ પ્રગટ કરે છે. પ્રથમ મિસરામાંના માશૂકના હકારાત્મક વિધાનથી આપણને પણ અહોભાવની લાગણી થાય છે. માશૂક અને માશૂકા વચ્ચેના સંબંધમાં અહીં તંગદિલી નથી, તાલમેલ છે. બંને એકબીજાંને દર્શન (મુલકાત) આપવા માટે ઉત્સુક હોવા ઉપરાંત બંને એકબીજાંને દાદ (માનસન્માન) પણ આપે છે. સાચાં પ્રેમીઓ વચ્ચે આવો સુમેળભર્યો વ્યવહાર હોવો એ આવશ્યક શર્ત હોય છે, જે અહીં પરિપૂર્ણ થાય છે. આમ માશૂકના માશૂકા તરફી  પ્રેમભાવમાં સામંજસ્ય હોઈ તેઓ તેને અતિ મૂલ્યવાન ગણે છે.

બીજા મિસરામાં માશૂકના માશૂકા સાથેના પ્રેમસંબંધના મૂલ્યની માત્રા નક્કી થવા માટે  બે ઉદાહરણો અપાય છે; એક, ઈસ્લામના પયગંબર સુલેમાનની મહેરબાની અને બે, ઈરાનના મશહૂર બાદશાહ જમશેદનો કિંમતી જાદુઈ  પ્યાલો. હવે આ બે ઉદાહરણોને ઊંડાણથી સમજવા પહેલાં એક આડવાત કરી લઈએ. શેર-ઓ-શાયરીમાં કોઈ ઐતિહાસિક, પૌરાણિક, દંતકથાકીય કે પ્રેમકહાણીઓનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવે તેને ‘તલ્મીહ’ કહેવામાં આવે છે. આ ‘તલ્મીહ’ શબ્દોમાં  ઉલ્લેખાયેલાં પાત્રો વિષેની આપણને જાણકારી ન થાય, ત્યાં સુધી એ આખો શેર આપણને સમજાય નહિ.

અહીં ‘જામ-એ-જમ’ને હું અહીં સંક્ષિપ્તમાં જ સમજાવીશ, કેમ કે અગાઉ ‘હુઈ ઇસ દૌર મેં મંસૂબ મુઝ સે બાદા-આશામી, ફિર આયા વો જ઼માના જો જહાઁ મેં જામ-એ-જમ નિકલે’ શેરમાં વિસ્તારથી બતાવી ચૂક્યો છું. પર્શિયાના હકીમોએ એક એવો સાત બંગડીવાળો જાદુઈ પ્યાલો તૈયાર કરીને બાદશાહ જમશેદને ભેટ ધર્યો હતો, કે જેની અંદર જોવાથી સાત જન્નતોને આંખો સમક્ષ જોઈ શકાતી હતી. એ જ રીતે સુલેમાન પયગંબરને અલ્લાહે અનેક બક્ષિસો આપી હતી, જેવી કે પ્રાણીઓની ભાષા સમજવી, જિન્નાતો ઉપર કાબૂ પ્રાપ્ત થવો, શસ્ત્રો બનાવવા માટે તાંબાની ખાણ મળવી, ઊડતું તખ્ત હોવું વગેરે; જેમાં અપાર ધનદોલતનો પણ સમાવેશ થતો હતો. હવે એ પયગંબર કોઈ ઉપર મહેરબાન થાય તો તેને પણ માલામાલ કરી શકે. આમ બંને ઉદાહરણોમાં એ બેઉનું બહુમૂલ્ય બતાવાયું છે.

હવે આખા શેરને સમગ્રતયા સમજીએ તો માશૂક કહે છે કે મારી માશૂકા સાથેની મહોબ્બત અને અમારી એકબીજાં પરત્વેની ઓતપ્રોતતા એટલાં બધાં મૂલ્યવાન છે કે તેની સામે સુલેમાન પયગંબરની મહેરબાની કે જમશેદનો પ્યાલો કોઈ વિસાતમાં નથી.                                                             

(સંપૂર્ણ)

* * *

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ      

– વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)                                                                                            

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક –217)

* * *

ઋણસ્વીકાર:

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…

(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…

(૩) Aksharamukha : Script Converter http://aksharamukha.appspot.com/converter

(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા

(૫) Courtesy : https://rekhta.org 

(૬) Courtesy –  urduwallahs.wordpress.com

(૭) Courtesy – http://sukhanwar-ghalib.blogspot.in

(૮) યુ-ટ્યુબ/વીડિયોના સહયોગી શ્રી અશોક વૈષ્ણવ અને શ્રી નીતિન

 

(627) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૫૩ (આંશિક ભાગ –૨) બહુત સહી ગ઼મ-એ-ગીતી શરાબ કમ ક્યા હૈ (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ * વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

બહુત સહી ગ઼મ-એ-ગીતી શરાબ કમ ક્યા હૈ (શેર ૪ થી ૫)

કટે તો શબ કહેં કાટે તો સાઁપ કહલાવે
કોઈ બતાઓ કિ  વો જ઼ુલ્ફ઼-એ-ખ઼મ-બ-ખ઼મ ક્યા હૈ (૪)

[શબ= રાત્રિ; સાઁપ= સાપ; ખ઼મ= વાંકાપણું; ઝુકાવ; જ઼ુલ્ફ઼-એ-ખ઼મ-બ-ખ઼મ= વાંકડિયા બાલ]

ગ઼ાલિબનો આ શેર પ્રથમ દૃષ્ટિએ ઉખાણા કે કોયડા જેવો લાગશે, પણ  વાસ્તવમાં એમ નથી; જેની પ્રતીતિ આપણને બીજા મિસરાથી થશે. ઉખાણામાં ચાવીરૂપ વર્ણન દ્વારા જે તે પદાર્થ કે વસ્તુ કઈ હશે તે પૂછવામાં આવતું હોય છે, જ્યારે અહીં બીજા મિસરામાંની હકીકત પહેલા મિસરાની બે બાબતો પૈકીની કઈ સમજવી તે  માશૂક દ્વારા ભાવકને  પૂછવામાં આવ્યું છે. વળી ગ઼ાલિબની પોતાના ઘણા શેરમાં ‘કોઈ બતાઓ’ કે ‘કોઈ બતલાઓ’ જેવા પ્રશ્નો મૂકવાની ખાસિયત છે.  મને યાદ આવે છે, આ  શેર : “પૂછતે હૈં વો કિ ‘ગ઼ાલિબ’ કૌન હૈ, કોઈ બતલાઓ કિ હમ બતલાએઁ ક્યા” 

હવે આ શેરને સમજવા માટે આપણે બીજા મિસરાને પહેલો હાથ ધરવો પડશે. માશૂક પોતાની માશૂકાના વાંકડિયા બાલ એ શું છે, તેનો જવાબ મેળવવા માટે પહેલા મિસરામાં બે વિક્લ્પ આપી જ દે છે. વળી ‘વાંકડિયા બાલ’ એ તો માત્ર પ્રતીકાત્મક છે, પરંતુ એ દ્વારા વાત તો થઈ રહી છે માશૂકા પરત્વેની મહોબ્બતની. હવે આ મહોબ્બત કેવી હોઈ શકે, તેના માટેની બે શક્યતાઓ છે;  હકારાત્મક અને નકારાત્મક. હકારાત્મકમાં  માશૂકા માશૂકને એટલી જ ચાહે કે જેટલો માશૂક તેને ચાહે છે. નકારાત્મકમાં માશૂકનો એકતરફી જ ઇશ્ક હોય અને માશૂકા જરાય ભાવ ન આપે.

બીજા મિસરાની ઉપરોક્ત ચર્ચા પછી આપણે પહેલા મિસરા ઉપર આવીએ તે પહેલાં રાત્રિના મહત્ત્વને સમજી લઈએ. સામાન્ય રીતે રાત્રિને તો સુખાદાતા જ  તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, પરંતુ એ કોના માટે કે જેનું ચિત્ત શાંત હોય; ઉદ્વેગયુક્ત મનને એ રાત્રિ ગોઝારી જ લાગતી હોય છે. હવે આપણે બંને મિસરાને સાંકળીને સમજીએ તો માશૂક એમ કહેવા માગે  છે કે જો માશૂકા સાથેનો સંબંધ સુમેળભર્યો હોય તો રાત આસાનીથી ચિર નિદ્રામાં પસાર થઈ જાય છે. અહીં ‘કટે’ એટલે ‘રાત્રિનું પસાર થઈ જવું’, જેનો અભિપ્રેત અર્થ તો એ જ છે કે રાત્રિ એ રીતે સુખચેનથી પસાર થઈ જાય, તો જ તેને રાત્રિ કહેવાય. હવે આ મિસરાના ઉત્તરાર્ધને આપણે સમજીએ તો એ જ રાત્રિ માશૂકા તરફની અવહેલના હોય તેવા સંજોગોમાં સાપની જેમ ડંખ દેતી હોય છે અને કરવટો બદલવામાં જ તે પસાર થતી હોય છે. આમ માશૂકાના વાંકડિયા બાલની ખૂબસૂરતીને માશૂકે સુખચેનથી પસાર થતી રાત્રિ સમજવી કે પછી એ જ રાતને  ડંખીલા સાપ સમાન ગણવી તેવી મૂંઝવણનો ઉત્તર ‘કોઈ’ પાસેથી અપેક્ષિત છે. ગ઼ાલિબની ‘કટે’ અને ‘કાટે’ની શબ્દરમત વળી પાછી આ શેરમાં જોવા મળે છે. ઉપર પહેલા ફકરામાંના મક્તા  શેરવાળી એ જ ગ઼ઝલનો અન્ય એક શેર જોઈએ : લાગ હો તો ઉસ કો હમ સમઝેં લગાવ, જબ ન હો કુછ ભી તો ધોકા ખાએઁ ક્યા’ આમાં પણ આપણા માટે ‘લાગ’ અને ‘લગાવ’ની શબ્દપ્રયોજના આનંદપ્રદ બની રહે છે.

* * *

લિખા કરે કોઈ અહકામ-એ-તાલા-એ-મૌલૂદ
કિસે ખ઼બર હૈ કિ વાઁ જુમ્બિશ-એ-ક઼લમ ક્યા હૈ (૫)

[અહકામ=આજ્ઞાઓ; હુકમો, નિયમો ફરજપાલન; તાલા= તાળું, (અહીં) પાબંધી, મનાઈ; મૌલૂદ= જન્મેલું બાળક; અહકામ-એ-તાલા-એ-મૌલૂદ= કોઈ શુકનવંતી પળે જન્મેલા બાળક માટેની પાબંધી; જુમ્બિશ-એ-ક઼લમ= કલમનું કંપવું કે તેની હલચલ]

હું અગાઉ કહી ચૂક્યો છું કે ગ઼ાલિબ માત્ર ઇશ્ક-મહોબ્બતના શાયર નથી, પરંતુ તેમની કલમ માનવજીવનનાં વિવિધ પાસાંઓને પણ ખેડી ચૂકી છે. અહીં આ ગ઼ઝલમાં ગ઼ાલિબે બાળમાનસને તેમની અજીબોગરીબ કલ્પના વડે એવી રીતે આપણી સમક્ષ ધર્યું છે કે આપણે તેમના ઉપર વારી જઈએ. અહીં એવા બાળકની વાત કરવામાં આવી છે કે તે ધન્ય એવી કોઈ પળે જન્મ્યું છે અને તેનાં વાલદૈન (માતાપિતા) તેને શુકનવંતુ સમજીને તેની સલામતી અને આરોગ્ય માટેના કેટલાક નીતિનિયમો દ્વારા તેના ઉપર કોઈ  પાબંધીઓ લાદે છે. હવે અહીં આપણે એ વિચારી શકીએ કે એ શુકનવંતા બાળકને  પોતાને  તો કોઈ એવી કોઈ ખબર ન હોય  કે તે શુકનવંતુ છે અને તેને કોઈ હાનિ ન પહોંચે એટલા માટે તેના ઉપર નિયમન લાદવામાં આવી રહ્યું છે. એને તો બસ  મોકળી રીતે ધિંગામસ્તી કે તોફાનો કરવાં છે, દોડધામ કે કૂદાકૂદ  કરવી છે અને બાલસહજ આનંદ લૂટવો છે.

હવે બીજા મિસરામાં સજીવારોપણ અલંકારમાં ગ઼ાલિબે પેલી કલમ કે જે પેલા બાળકની સ્વતંત્રતાને નિયમનમાં રાખવા માટેના જે નીતિનિયમો લખે છે તેને કંપતી કલ્પી છે. પેલા નિર્દોષ બાળક માટેના સખ્તાઈના હૂકમો લખતી એ કલમ પણ ધ્રૂજી ઊઠે છે એ વિચારીને કે આ તો એ બાળક ઉપર જૂલ્મ થઈ રહ્યો છે. આમ એક તરફ જીવંત એવાં એ બાળકનાં વાલદૈન કે અન્ય કોઈ છે, તો બીજી તરફ અચેતન એવી એ કલમ છે. આ બંને પૈકી શાયરે અચેતન એવી કલમને વધારે સંવેદનશીલ બતાવી છે. આવી કલ્પનાઓ કરવી એ શાયરો કે કવિઓને મળેલા વિશિષ્ટ અધિકારો છે. તેઓ જડને ચેતન અને ચેતનને જડ પણ બનાવી શકે છે. અહીં આપણે ગુજરાતી કવિ નિરંજન ભગતના કાવ્ય ‘પથ્થર થરથર ધ્રૂજે’ને યાદ કરી શકીએ.             

                                    (ક્રમશ: ભાગ-૩)

* * *

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ      

– વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)                                                                                            

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક –217)

* * *

ઋણસ્વીકાર:

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…

(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…

(૩) Aksharamukha : Script Converter http://aksharamukha.appspot.com/converter

(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા

(૫) Courtesy : https://rekhta.org 

(૬) Courtesy –  urduwallahs.wordpress.com

(૭) Courtesy – http://sukhanwar-ghalib.blogspot.in

(૮) યુ-ટ્યુબ/વીડિયોના સહયોગી શ્રી અશોક વૈષ્ણવ અને શ્રી નીતિન વ્યાસ

* * *

 

(625) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૫૧ (આંશિક ભાગ – ૩) બસ-કિ દુશ્વાર હૈ હર કામ કા આસાઁ હોના (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ * વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

બસ-કિ દુશ્વાર હૈ હર કામ કા આસાઁ હોના (શેર ૭ થી ૯)

ઇશરત-એ-પારા-એ-દિલ જ઼ખ઼્મ-એ-તમન્ના ખાના
લજ઼્જ઼ત-એ-રીશ-એ-જિગર ગ઼ર્ક઼-એ-નમક-દાઁ હોના (૭)

[ઇશરત=આનંદ; ખુશી, ચેન; સુખ, ભોગવિલાસ; પારા= ટુકડો;  ઇશરત-એ-પારા-એ-દિલ=  ખંડિત દિલનો આનંદ; જ઼ખ઼્મ-એ-તમન્ના= તીવ્ર ઇચ્છામાંથી ઉદ્ભવેલો ઘાવ; ખાના= સહન કરવું; લજ઼્જ઼ત-એ-રીશ-એ-જિગર= કલેજાનો તંતુભર આનંદ (આસ્વાદ); ગ઼ર્ક઼-એ-નમક-દાઁ= નમકદાનમાં ડુબાડવું; કાળજાનો કટકો/દિલનો ટુકડો= અત્યંત વ્હાલું]

ગ઼ઝલના આ શેરના વાચ્યાર્થ ઉપર જ માત્ર મદાર રાખતાં શેરનું અર્થઘટન જુદી જ દિશામાં ફંટાઈ જવાની પૂરેપૂરી દહેશતને નકારી નહિ શકાય. ‘પારા-એ-દિલ’, ‘રીશ-એ-જિગર’ અને ‘ગ઼ર્ક઼-એ-નમક-દાઁ’ એવા શબ્દસમૂહો છે, જેના સીધા અર્થો પૈશાચી (Ghoulish) પ્રકારના અને હૃદયમાં જુગુપ્સા કે અણગમો દર્શાવનારા ત્રાસદાયક બની રહેશે; જેને સાહિત્યના નવ રસ પૈકી બીભત્સ રસ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આટલી સ્પષ્ટતા પછી હવે સમજાઈ જશે કે આ શેરમાં વિપ્રલંભ (વિયોગ) શૃંગારરસ છે, બીભત્સ રસ તો નથી જ નથી.

પહેલા મિસરામાં શાયર કહે છે કે માશૂકાની અવહેલનાથી ખંડિત થયેલું અમારું દિલ આરજૂની અધુરપના ઘાવને ઝીલી લેવા હજુય સક્ષમ છે અને એમાં જ અમને બેહદ ખુશી છે. માશૂકાની બેરહમી ભલે ને અમને જખ્મ આપે, પણ અમે તો એ જખ્મને પણ અવસરમાં ફેરવી નાખનારા છીએ. માશૂકા પક્ષે થતી અમારી અવગણનાને અમે ત્રાસદાયક ન ગણતાં તેને આનંદમય જ ગણીએ છીએ. સુજ્ઞ વાચકને એ પ્રશ્ન થવો સ્વાભાવિક છે કે એ તો કેવી રીતે બની શકે કે માશૂકને માશૂકાની નફરતમાં પણ આનંદની અનુભૂતિ થાય! તો મારો જવાબ એ છે કે કંઈ જ નહિ, એટલે કે પ્રેમ કે નફરત કંઈ જ નહિ, હોવા કરતાં નફરત માત્ર હોવી પણ બહેતર છે. અંગ્રેજીમાં આપણે કહેતા જ હોઈએ છીએ કે ‘Something is better than nothing.’  અર્થાત્ ‘કશું જ ન  હોવા કરતાં કંઈક હોવું બહેતર છે. કોઈ ફિલ્મી ગીતની આ મતલબની કડી પણ મારી વાતને સમર્થન આપે જ છે કે ‘પ્યાર નહિ, તો નફરત હી સહી!’.   

બીજા મિસરામાં તો શાયર વળી માશૂકાના નફરતના જખ્મને  હજુય વધુ ઘેરો બનાવવા અપ્રત્યક્ષ રીતે ‘ઘાવ પર નમક છિડકના’ રૂઢિપ્રયોગનો સહારો લેતા માલૂમ પડે છે. પાકશાસ્ત્રમાં નમકને સબરસ તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યું છે. કોઈ પણ તીખી વાનગીમાં નમકનું હોવું અનિવાર્ય છે અને તેના વગર વાનગી ફિક્કી લાગે છે. હવે શાયરની ભવ્ય કલ્પના અહીં એ રીતે બંધ બેસે છે કે માશૂકા નફરતના ઘાવને વધુ પીડાદાયક બનાવવા હજુ પણ વધારે એવી કંઈક હરકત કરે કે જે ઘાવ ઉપર નમક છિડકવા જેવી હોય, તો પણ માશૂક તો હસતાં હસતાં જાણે એમ કહી રહ્યા હોય તેમ લાગે છે કે આ તો વધારે સારું થયું કે જે મારા કલેજાને વધારે લિજ્જત આપશે! આમ શેરના બંને મિસરા એકબીજાના પૂરક બની રહે છે. પહેલા મિસરામાંનો ‘ઇશરત’ શબ્દ અને બીજા મિસરામાંનો ‘લજ઼્જ઼ત’ શબ્દ એ બંને શબ્દો સમાનર્થી લાગતા હોવા છતાં તેમના અર્થો વચ્ચે પાતળી ભેદરેખા છે. ‘ઇશરત’નો અર્થ ‘આનંદ’ તો ‘લજ઼્જ઼ત’નો અર્થ ‘આસ્વાદ’  એમ સમજવું પડશે.

* * *

કી મિરે ક઼ત્લ કે બા‘દ ઉસ ને જફ઼ા સે તૌબા
હાએ ઉસ જ઼ૂદ-પશેમાઁ કા પશેમાઁ હોના (૮)

[જફ઼ા=  અત્યાચાર, તૌબા= પ્રાયશ્ચિત, પશ્ચાત્તાપ; હાએ= અફસોસ દર્શાવતો ઉદગાર; જ઼ૂદ-પશેમાઁ= બહુ જ જલ્દી પસ્તાવો કરવો, શરમિંદગી અનુભવવી; પશેમાઁ= પસ્તાવો  થવો, શરમિંદગી અનુભવવી]

ગ઼ાલિબ માનવીના મનોભાવના પ્રખર અભ્યાસુ છે. માનવવર્તણૂક્ના સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ ભાવ તેમના ધ્યાન બહાર નથી હોતા. કાર્ય અને કારણ (Cause and effect)ને સુપેરે પિછાણી શકતા ગ઼ાલિબ મનોવિજ્ઞાનના સ્કોલરની જેમ આઘાત પછીના પ્રત્યાઘાતની આગોતરી જાણ મેળવી શકે છે અને આમ આવા કૌશલ્યથી પોતાના શેરને એવા તો પ્રભાવશાળી બનાવે છે અને સામેના વિદ્વાન એવા શ્રોતાઓને એવા શેરને દાદ ઉપર દાદ આપવા માટે વિવશ બનાવી શકે છે.

શેરના પ્રથમ મિસરામાં માશૂક કહે છે કે મારી માશૂકા મને કત્લ કરી દીધા પછી તરત જ તેણે આચરેલા અત્યાચાર બદલ તે શરમિંદગી અનુભવે છે અને પશ્ચાત્તાપ કરે છે. માશૂકા પક્ષે આમ થવું સ્વાભાવિક છે, કેમ કે તે સ્ત્રી હોવાના નાતે ઋજુ દિલ ધરાવતી હોય છે. આવેશમાં થઈ ગયેલા હિચકારા કૃત્ય પછીના માશૂકાના પ્રાયશ્ચિતને માણવું એ તો બલિ બની ગયેલા માશૂક માટેની સુખદાયક ઘડી છે. વળી માશૂકને વિશેષ આનંદ તો એ વાતનો છે કે માશૂકા ક્ષણનો પણ વિલંબ કર્યા સિવાય એ પ્રત્યાઘાત આપે છે. અહીં ભાવકોએ ઘટનાની વાસ્તવિકતાને કોરાણે મૂકવી પડશે, કેમ કે આ તો શાયર છે અને તે મડદાને પણ બોલતું કરી શકે છે.

હવે બીજા મિસરામાંનો ‘હાએ’ શબ્દોચ્ચાર માશૂકમુખે મુકાયેલો સમજવાનો છે અને તે પણ અફસોસના ભાવને વ્યક્ત કરનારો છે. શાયરી હોય કે કવિતા હોય, કુશળ સર્જક કોઈપણ શબ્દ પાસેથી ધાર્યું કામ કઢાવી શકતો હોય છે. અહીં પસ્તાવો કરતી માશૂકાને માશૂક મર્યા પછી જ જોઈ શકે છે અને તેથી માશૂકને આ જ વાતનો અફસોસ થાય છે. તે વિચારે છે કે કાશ માશૂકાની આ દયનીય સ્થિતિ પોતે જીવતાં જ જોઈ શક્યા હોત તો કેવું સારુ થાત! આ મિસરામાંના ‘પશેમાઁ’ શબ્દની પુનરાવૃત્તિ માટેએક મત એમ કહે છે કે તે થકી પસ્તાવાની ક્રિયાને દૃઢ કરવામાં આવી છે. મારા મત પ્રમાણે પ્રથમ ‘પશેમાઁ’ શબ્દ ‘જ઼ૂદ’સાથે છે, જ્યારે બીજો ‘પશેમાઁ’ શબ્દ સ્વતંત્ર છે અને એ બંને સહેતુક છે. માશૂકને કત્લ કર્યા પછીનો તત્કાલીન પસ્તાવો હજુય ચાલુ છે તે આપણને બીજા ‘પશેમાઁ’ શબ્દપ્રયોગથી સમજાય છે.

છેલ્લે એક આડવાત છે, મારા માશૂક અને માશૂકા શબ્દપ્રયોગો અંગેની કે જે અનુક્રમે પ્રેમી અને પ્રેમિકાની ભિન્ન ઓળખ માટે હું પ્રયોજું છું અને જેનો મેં અગાઉ ખુલાસો આપી દીધો છે. ઉર્દૂ શાયરીમાં માશૂક ઉભય નરનારી માટે પ્રયોજાય છે. અંગ્રેજીમાં માશૂક માટે ‘Lover’અને માશૂકા માટે ‘Beloved’ એમ જુદા શબ્દો છે જ.

* * *

હૈફ઼ ઉસ ચાર ગિરહ કપડ઼ે કી ક઼િસ્મત ‘ગ઼ાલિબ‘
જિસ કી ક઼િસ્મત મેં હો આશિક઼ કા ગરેબાઁ હોના (૯)

[હૈફ઼= અફસોસ, હાય હાય; ગિરહ= ગાંઠ, ખીસું, સવા બે ઈંચ; ચાર ગિરહ= નવ ઈંચ; ગરેબાઁ= કોલર]

ગ઼ઝલનો આ આખરી મક્તા શેર છે. આ શેરના અર્થઘટન અન્વયે શાયરજગતમાં ઘણી ચર્ચાઓ જામી છે. અત્રે એ બધાં મતમતાંતરો પૈકી વધુ વિશ્વસનીય એવા કેટલાક મતને જ અહીં હું ટાંકીશ. સર્વ પ્રથમ તો  આ શેરની રચના સંદર્ભે ‘આઝાદ’નો એવો મત છે કે ગ઼ાલિબ જ્યારે પોતાના નિવાસસ્થાને જુગાર રમાતાં પકડાયા હતા અને કેટલાક દિવસના જેલવાસ પછી છૂટવાના દિવસે તેમણે પોતાનાં મૂળ કપડાં પહેરી લીધાં હતાં અને જેલ તરફથી આપવામાં આવેલા કુરતાના કોલરને ફાડી નાખીને જમીન ઉપર ફેંકતાં આ શેરની રચના કરી હતી. જો કે ‘મિહર’ આ કપોલકલ્પિત વાતને ઠુકરાવતાં દલીલ આપે છે કે આમ કોઈ કેદી સરકારી કપડાંને ફાડી શકે નહિ. અહીં આપણે એ કુરતું સરકારી હતું કે ગ઼ાલિબનું પોતાનું એને ગૌણ સમજીએ તો માણસ જ્યારે કંટાળ્યો હોય કે ગુસ્સામાં હોય, ત્યારે માથાના વાળ પીંખવા કે વસ્ત્ર ફાડવા જેવી ચેષ્ટાઓ કરતો હોય છે. હવે શાયરીના સંદર્ભે પહેરણના કોલરના ફાડવાની ક્રિયા બે રીતે થઈ શકે; એક, માશૂકાનો વિરહ (Separation) અને બે, માશૂકા સાથેનું મિલન (Union). પહેલા કિસ્સામાં માશૂક પોતે જ  હતાશાના કારણે ઉદભવેલા ગુસ્સામાં પહેરણના કોલરને ખેંચી કાઢે. તો વળી બીજા કિસ્સામાં માશૂકા પોતે જ શરારતમાં માશૂકના કોલરને ફાડી નાખે!    

આટલી પૂર્વભૂમિકા પછી આપણે શેરના પ્રથમ મિસરા ઉપર આવીએ તો પહેલો જ શબ્દ ‘હૈફ’ માશૂકે પોતાને જ સંબોધવા માટે પ્રયોજ્યો છે, સંભવત: આમ  કે ‘અફસોસ, ગ઼ાલિબ’ કે ‘હાય હાય, ગ઼ાલિબ’! હવે તેમની સામે પડેલા કાપડના નવેક ઈંચના ટુકડા સામે જોઈને તે કહે છે કે તેની કિસ્મત વિષે તો શું કહેવું, અર્થાત્ કાપડના એ ટુકડાનું છેવટે તો શું થશે!

બીજા મિસરામાં માશૂક કલ્પના કરે છે કે શક્યત: એ ટુકડો માશૂકના પહેરણનો કોલર પણ બને! હવે જો ખરે જ એમ બને તો એ કાપડના ટુકડાનું સદનસીબ કહેવાય કે તે માશૂકની મનોદશાને બદલવામાં નિમિત્ત બને. છે. શેરના બંને મિસરામાં વપરાયેલા ‘ક઼િસ્મત’ શબ્દ માટે પણ ભિન્ન ભિન્ન મત છે. ‘હામિદ’ નામના તફસીરકાર એમાં ગ઼ાલિબની કોઈ ક્ષતિ હોવાનું માનતા નથી. તેઓ તો માને છે કે ગ઼ાલિબે સમજી વિચારીને જે એ શબ્દને પુનરાવર્તિત કર્યો છે, જેમાં આપણે આનંદ અનુભવીએ છીએ. ‘નૈયર મસુદ’ તો વળી પહેલા મિસરાના ‘ક઼િસ્મત’ શબ્દને ભૂતકાળ સાથે જોડે છે, તો બીજા મિસરામાંનો ‘ક઼િસ્મત’ શબ્દ ભાવીનો સૂચક છે.

સમાપન પૂર્વે કહેતાં આપણને એમ લાગશે કે આ તો સામાન્ય કક્ષાનો શેર છે; પણ ના, સર્વથા એમ નથી જ. ‘નૈયર મસુદ’ પોતાનો પક્ષ રજૂ કરતાં જણાવે છે કે અહીં કાપડના એ ટુકડાની ચાર અવસ્થાઓ નિરુપાઈ છે, જે આમ છે : બિનઅસ્તિત્વ, અસ્તિત્વ, વિકાસ અને વિનાશ; અને વળી પાછી નવાઈની વાત તો એ બને છે કે છેલ્લે એ જ કાપડનો ટુકડો બિનઅસ્તિત્વમાં ફેરવાઈ જાય છે. આ ચારેય અવસ્થાઓને માનવજીવન સાથે પણ લાગુ પાડી શકાય. આપણે બે છેડાની બિનઅસ્તિત્વની સ્થિતિ વચ્ચે આપણું અસ્તિત્વ ધરાવીએ છીએ. આ સમજવા માટે આપણે એ કલ્પનાનો સહારો લઈ શકીએ કે આપણે સો વર્ષ પહેલાં બિનઅસ્તિત્વમાં હતા, હાલમાં અનિશ્ચિત કાળ માટે આપણે અસ્તિત્વમાં છીએ અને સો વર્ષ પછી આપણે પાછા બિનઅસ્તિત્વમાં ફેરવાઈ જઈશું!                                                               (સંપૂર્ણ)

* * *

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ  (ગ઼ઝલકાર)      

– વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)                                                                                            

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – 18)

* * *

ઋણસ્વીકાર:

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…

(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…

(૩) Aksharamukha : Script Converter http://aksharamukha.appspot.com/converter

(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા

(૫) Courtesy : https://rekhta.org 

(૬) Courtesy –  urduwallahs.wordpress.com

(૭) Courtesy – http://sukhanwar-ghalib.blogspot.in

(૮) યુ-ટ્યુબ/વીડિયોના સહયોગી શ્રી અશોક વૈષ્ણવ અને શ્રી નીતિન વ્યાસ

* * *

 

(624) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૫૦ (આંશિક ભાગ – ૨) બસ-કિ દુશ્વાર હૈ હર કામ કા આસાઁ હોના (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ *વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

                               

બસ-કિ દુશ્વાર હૈ હર કામ કા આસાઁ હોના (શેર ૪ થી)

જલ્વા અજ઼-બસ-કિ તક઼ાજ઼ા-એ-નિગહ કરતા હૈ
જૌહર-એ-આઇના ભી ચાહે હૈ મિજ઼્ગાઁ હોના (૪)

[જલ્વા= નૂર, તેજ, પ્રકાશ, હુશ્ન, રૂપ; અજ઼-બસ-કિ = આત્યંતિક; તક઼ાજ઼ા-એ-નિગહ = આંખોની માંગ (તકાદો);  જૌહર-એ-આઇના = દર્પણના તેજનો અંબાર; મિજ઼્ગાઁ= નયનપટ; પલક]

આ એક શૃંગાર-રસાભૂષિત શેર છે, જેમાં માશૂકાની અત્યાધિક પ્રશંસા કરવામાં આવી છે. માશૂકાના હુશ્નનો રુઆબ એવો તો બધો જાનલેવા છે કે માશૂકની આંખોની તલબ (માંગ) એવી તો બેસુમાર વધી જાય છે કે તેને જોયા જ કરે, બસ જોયા જ કરે અને તેના સૌંદર્યનું પાન કર્યા જ કરે. આમ શેરનો આ પ્રથમ મિસરો માશૂકાના ચહેરાના નૂરને આકર્ષણના ઉદ્દીપક તરીકે દર્શાવીને તેને એવી કક્ષાએ પહોંચાડી દે છે કે માશૂકની આંખો ઉદ્દીપ્ત થઈ જાય છે કે એ ચહેરાને જોયા સિવાય તેને ચેન ન પડે.

બીજા મિસરામાં વળી માશૂકાના હુશ્નને શાયર હજુય વધુ ઊંચાઈએ લઈ જવા તેને પ્રબળ ગૌરવ બક્ષતાં કહે છે કે એ રૂપલલના પોતાના રૂપને નિહાળવા દર્પણમાં દૃષ્ટિપાત કરે તો, નિશ્ચેતન ગણી શકાય અને છતાંય  તેજનો અંબાર પ્રતિબિંબિત કરવા સમર્થ એવું, એ દર્પણ પણ ઇચ્છવા માંડે કે તે પણ તેની આંખોની પલક બની જાય! અહીં આપણને સંસ્કૃતના પ્રખર કવિ કાલિદાસના શૃંગારરસપ્રધાન શ્લોકોની યાદ આવ્યા વિના રહેશે નહિ. આ મિસરામાંની ગ઼ાલિબની અજોડ કલ્પનાને હજુ વધુ માણવી હોય તો આપણે હાથમાં દર્પણ પકડીને પોતાના ચહેરાને નિરખતી એ લલનાનું શબ્દચિત્ર આપણી નજર સામે ખડું કરવું પડશે. પોતાની આંખોની પાંપણોને પટપટાવતી એ રૂપસુંદરી એવી તો મનમોહક બની રહેશે કે આપણે પણ ગ઼ાલિબની દર્પણ ઉપર થતી તેની અસરની કલ્પનાને સમર્થન આપવું જ પડશે. 

* * *

ઇશરત-એ-ક઼ત્લ-ગહ-એ-અહલ-એ-તમન્ના મત પૂછ
ઈદ-એ-નજ઼્જ઼ારા હૈ શમશીર કા ઉર્યાં હોના (૫)

[ઇશરત= આનંદ; ખુશી; અહલ= લાયક; યોગ્ય; ઇશરત-એ-ક઼ત્લ-ગહ-એ-અહલ-એ-તમન્ના= કત્લગાહ ઉપર કત્લ થવા માટેની ખ્વાહિશની ખુશી; ઈદ= ખુશી, મુસ્લીમોનો તહેવાર; ઈદ-એ-નજ઼્જ઼ારા= દૃશ્યની ખુશી; શમશીર= તલવાર; ઉર્યા= નગ્ન, ખુલ્લું (મ્યાન વગર)]

પ્રથમ મિસરામાં ભગ્નહૃદયી કોઈપણ માશૂક છેવટે તો એમ જ ઇચ્છે કે હવે જીવવાનો કોઈ અર્થ નથી અને જીવન ટુંકાવી દેવું એમાં જ શ્રેય છે. અહીં આ શેરનો માશૂક પણ પોતાની માશૂકાના વિરહમાં તરફડીને દુ:ખી હાલતમાં જીવવા કરતાં કત્લગાહે ગરદન વધેરાવી દઈને શહીદ થઈ જવાનું વધારે પસંદ કરે છે. વળી આ રીતે કત્લ થવાની ખ્વાહિશની પૂર્તતાથી તેને કેટલી ખુશી થશે તે વિષે પૂછવાની ના પાડવાનો મતલબ તો એ જ થાય છે  કે તેને બેહદ ખુશી થશે.

બીજા મિસરામાં એ જ શહાદતનો આનંદ બીજી રીતે એક ભવ્ય કલ્પનાના સહારે વર્ણવાયો છે. પોતાના મસ્તકને વધેરવા માટે ઊગામવામાં આવેલી એ નગ્ન તલવારને જોવાનો આનંદ ઈદના ચાંદને જોવા બરાબર છે એમ માશૂક માને છે. અહીં આપણે ગ઼ાલિબને દાદ આપવી પડશે, તેમની ઈદના ચાંદ અને તલવારની સરખામણી માટે! ઈદના ચાંદના વક્રાકાર અને તલવારના વક્રાકાર વચ્ચે ભૌતિક સામ્ય હોવા છતાં બંને વચ્ચે વિરોધાભાસ તો છે જ કે ઈદનો ચાંદ ખુશી આપે છે, જ્યારે તલવાર તો ક્ત્લ કરી દઈને વ્યથા પહોંચાડે છે. પરંતુ આપણા ગ઼ાલિબ તો ગ઼ાલિબ છે, જે વ્યથાને ખુશીમાં પરિવર્તિત કરી શકે છે; પોતાની એ દલીલ વડે કે માશૂકની દીવાનગી એટલી હદ સુધીની બલવત્તર છે કે તે ઇશ્ક માટે ફના થઈ જવા રાજીખુશીથી તત્પર છે. શાયરોને પ્રિય એવી શમા અને પરવાના જેવી અહીં વાત છે કે જ્યાં પતંગિયાને દીપક પરત્વે એટલો બધો પ્રેમનો લગાવ છે કે તે હોંશેહોંશે તેની જ્યોતમાં બળીને ભસ્મ થાય છે  અને છતાંય તેને કોઈ દુ:ખ પહોંચતું નથી. આમ પ્રેમમાં પ્રાપ્તિ કરતાં બલિદાનનું વિશેષ માહાત્મ્ય હોય છે, જેને  ગ઼ાલિબે આ શેરમાં યથાર્થ સાબિત કરી બતાવ્યું છે. 

* * *

લે ગએ ખ઼ાક મેં હમ દાગ઼-એ-તમન્ના-એ-નિશાત
તૂ હો ઔર આપ બ-સદ-રંગ-એ-ગુલિસ્તાઁ હોના (૬)

[ખ઼ાક= માટી; નશાત= ખુશી; દાગ઼-એ-તમન્ના-એ-નશાત= હર્ષોન્માદ/પરમાનંદની ઇચ્છાના ડાઘ (નિશાનીઓ); બ-સદ-રંગ-એ-ગુલિસ્તાઁ=  બગીચાના શત શત રંગ]

શેરના પ્રથમ મિસરામાં માશૂકની ઇશ્કમાં નિષ્ફળ જવાના કારણે પરિમણેલી હતાશાની પરાકાષ્ઠા અનુભવાય છે. માશૂક કહે છે કે અમે તને હાસિલ કરવાના પરમ આનંદની અધૂરી રહેલી ઇચ્છાઓ સાથે માટીમાં દફન થઈ જઈશું. એ અમારું એવું દુર્ભાગ્ય બની રહેશે કે અમારી પૂરી જિંદગી તને પામવામાં પસાર થઈ હોવા છતાં છેવટે પરિણામ તો શૂન્ય જ રહ્યું.

બીજા મિસરામાં માશૂકની ખેલદિલી જોવા મળે છે કે ભલે અમારા ઇશ્કનો અંજામ અમારા માટે દુ:ખદાયક રહ્યો હોય અને એવી જ દુ:ખમય મનોવેદના સાથે અમે આ દુનિયાથી વિદાય લઈએ, પણ તું તો સલામત જ રહેજે અને તું સ્વયં શત શત રંગબેરંગી ફૂલોથી લહેરાતા એવા બગીચા સમાન થઈ રહેજે, અર્થાત્ સુખી રહેજે. ઉર્દૂ શાયરીમાં ઘણીવાર આ પરિકલ્પના જોવા મળે છે કે ઇશ્કમાં નાકામ રહેલો માશૂક અવસાન પામીને ફૂલો રૂપે લહેરાતો હોય છે. અહીં કૃષિવિષયક એ બાબતને સાંકળી શકાય કે પૂરતું ખાતર (Fertilizer) મળ્યેથી જેમ મોલ માતબર પ્રમાણમાં ઊગી નીકળે છે, તેમ કબ્રમાં દફન થયેલા માશૂકનાં અસ્થિ પણ ફૂલોના લહેરાવા માટે પોષક બની રહે છે. અહીં આપણે સ્વીકારવું જ પડશે કે ગ઼ાલિબને ‘ગ઼ઝલસમ્રાટ’નું બિરુદ અમસ્તુ તો નથી જ આપવામા આવ્યું!                                (ક્રમશ: ભાગ-3)

* * *

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ  (ગ઼ઝલકાર)            

– વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)                                                                                            

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – 18)

* * *

ઋણસ્વીકાર:

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…

(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…

(૩) Aksharamukha : Script Converter http://aksharamukha.appspot.com/converter

(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા

(૫) Courtesy : https://rekhta.org 

(૬) Courtesy –  urduwallahs.wordpress.com

(૭) Courtesy – http://sukhanwar-ghalib.blogspot.in

(૮) યુ-ટ્યુબ/વીડિયોના સહયોગી શ્રી અશોક વૈષ્ણવ અને શ્રી નીતિન વ્યાસ

* * *

 

(623) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૪૯ (આંશિક ભાગ – ૧) બસ-કિ દુશ્વાર હૈ હર કામ કા આસાઁ હોના (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ * વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

બસ-કિ દુશ્વાર હૈ હર કામ કા આસાઁ હોના

બસ-કિ દુશ્વાર હૈ હર કામ કા આસાઁ હોના
આદમી કો ભી મયસ્સર નહીં ઇંસાઁ હોના (૧)

[દુશ્વાર= મુશ્કેલ; આસાઁ= સરળ; મયસ્સર= મળેલું; પ્રાપ્ત, (અહીં) સહેલું હોવું; ઇંસાઁ= ઇન્સાન, મનુષ્ય]

ગ઼ાલિબની ગ઼ઝલોમાં વિષય વૈવિધ્ય હોય છે અને તેમાંય વળી કોઈકવાર તો તેઓ દાર્શનિક બની જાય છે અને જીવનદર્શનની ઝાંખી પણ કરાવે છે. આ શેરના પહેલા મિસરામાં ગ઼ાલિબ માનવજીવનની એક વાસ્તવિકતા આપણી સમક્ષ રજૂ કરતાં જણાવે છે કે એ માની લેવું મુશ્કેલ છે કે જીવનમાં દરેક કાર્ય કે લક્ષપ્રાપ્તિ ખૂબ જ  સરળતાથી સિદ્ધ કરી શકાય છે. ઘણીવાર આપણે વણથંભી અથાગ મહેનત કરીએ તો જ સફળતા પ્રાપ્ત થતી હોય છે અથવા એવું પણ બને કે આપણે અંતે નિષ્ફળ જ રહીએ.

બીજા મિસરામાં ગ઼ાલિબની કટાક્ષમય હળવી રમુજવૃત્તિ પ્રગટ થાય છે. ગ઼ાલિબ કહે છે કે જીવનનાં બીજાં અઘરાં કાર્યોની વાત તો જવા દો, પણ માનવી માટેનું સાવ સહેલામા સહેલું કામ જો હોય તો તે એ છે કે તે ખરા અર્થમાં માનવી થઈ બતાવે. પરંતુ આપણે જોઈએ છીએ કે માનવી આ સહેલું કામ પણ કરી શકતો નથી. ઈશ્વરનું ઉમદા સર્જન એટલે માનવી અને છતાંય આપણને ઘણીવાર જોવા મળે છે કે માનવી પશુ કરતાં પણ બદતર પુરવાર થાય છે. ગુજરાતી કવિ ઉમાશંકરે પોતાના એક કાવ્યમાં ગ઼ાલિબની આ જ વાતને ‘હું માનવી, માનવ થાઉં તો ઘણું’ શબ્દોમાં વ્યક્ત કરી છે.

આમ આ શેરનો પ્રથમ મિસરા જીવનના કોઈ પરમલક્ષને પામવા માટે પુરુષાર્થની હાકલ કરે છે, તો વળી બીજો મિસરો માનવીએ માનવ બનીને માનવતાના ગુણને વિકસાવવાની શિખામણ આપે છે. વળી આ શેરમાં આદમી અને ઇન્સાન શબ્દો સમાનાર્થી લાગતા હોવા છતાં ગ઼ાલિબ ‘ઇન્સાન’ શબ્દને પ્રભુત્વ આપે છે, જેનો મતલબ એમ થાય કે ‘આદમી’ તો જન્મથી સૌ કોઈ ગણાઈ શકે; પણ પોતાનામાં ઉમદા ગુણોનું સિંચન કરીને ઇન્સાન બનવું તે વધારે ઉત્તમ છે. મુસ્લિમ અને ખ્રિસ્તી માન્યતા મુજબ હજરત આદમ આ પૃથ્વી ઉપરના પહેલા પુરુષ હતા અને તેમના વંશજો ‘આદમી’ કહેવાયા. આમ ‘આદમી’ શબ્દ ‘આદમ’ ઉપરથી, તો તે જ રીતે ‘મનુજ, મનુષ્ય, માનવ’ શબ્દો ‘મનુ’ ઉપરથી બન્યા છે. ‘મનુ’ને પણ આદિ પુરુષ તરીકે માનવામાં આવે છે અને તેથી ‘આદમ’ અને ‘મનુ’ને બૌદ્ધિકો એક તરીકે જ ઓળખાવે છે.

* * *

ગિર્યા ચાહે હૈ ખ઼રાબી મિરે કાશાને કી
દર ઓ દીવાર સે ટપકે હૈ બયાબાઁ હોના (૨)

[ગિર્યા= રડવું-કકળવું, આંસુ વહાવવાં; કાશાના= નાનું ઘર, ઝૂંપડી; બયાબાઁ= જંગલ]

ગ઼ાલિબની ગ઼ઝલોમાં ઘણા શેર એવા જોવા મળે છે કે જે પહેલા વાંચનમાં સમજવા મુશ્કેલ હોય છે. એવા શેર પૈકીનો આ એક શેર છે, જે સમજાયા પછી આપણને લાગશે કે તેમાં દર્શાવાયેલી પ્રતિકાત્મકતા (Symbolism) કાબિલે તારીફ છે. અહીં આંસુનો પ્રત્યક્ષ જે ઉલ્લેખ છે, જે પ્રતિક બને છે અને તે અપ્રત્યક્ષ એવા બારિશને બયાન કરે છે. તો વળી નાનું ઘર કે ઝૂંપડીનો પ્રત્યક્ષ ઉલ્લેખ જે છે, તે શાયરના  અલ્પ એવા જીવનને અપ્રત્યક્ષ રૂપે દર્શાવે છે. આમ આ શેરમાં બબ્બે રૂપકો છે, જે તેની વિશિષ્ઠતાને ઉજાગર કરે છે. 

પહેલા મિસરામાં ગ઼ાલિબ કહે છે કે મારાં વહેતાં આંસુ મારા નાનકડા ઘર રૂપી મારા અલ્પજીવનની તબાહીને કારણે છે. જેમ બારિશના કારણે મારા નાનકડા ઘરની દિવાલો અને દરવાજાઓમાંથી ટપકતા પાણીના  કારણે જોતજોતામાં એ જમીનદોસ્ત થઈને વેરાન જંગલ જેવી સ્થિતિમાં આવી જાય, બસ તેમ જ મારા અલ્પ જીવનમાં પણ એવાં વિઘાતક પરિબળોએ મારા જીવનને વેરાન કરી દીધું છે, જેના કારણે હું રૂદન કરી રહ્યો છું. મારા જીવનમાં આવી પડેલી એ વેદનાઓ મારા હૃદયને કોરી ખાય છે અને તેથી હું મારા રૂદન ઉપર કાબૂ મેળવી શકતો નથી.

આ શેરના પ્રથમ મિસરામાંના ‘ચાહે હૈ’નો કોઈક અભ્યાસુઓ ‘ઇચ્છે છે’ એવો અર્થ કરે છે, તો વળી કોઈક ‘ભલે છે’ એવો અર્થ તારવે છે. હવે આ તો શબ્દાર્થો થયા કહેવાય, જે ‘ગિર્યા’ અર્થાત ‘રોકકળ’ સાથે બંધ બેસતા નથી. આમ મેં એ શબ્દોના અર્થમાં ઊંડા ઊતર્યા વગર પુખ્ત વિચારણાના અંતે સર્વગ્રાહી (Comprehensive) સારરૂપે આ શેરનું અર્થઘટન કર્યું છે, આમ છતાય શક્ય છે કે કોઈ પાઠકનું મંતવ્ય આનાથી ભિન્ન પણ હોઈ શકે.        

* * *

વા-એ-દીવાનગી-એ-શૌક઼ કિ હર દમ મુઝ કો
આપ જાના ઉધર ઔર આપ હી હૈરાઁ હોના (૩)

[વા-એ-દીવાનગી-એ-શૌક઼=  પ્રેમના ઉન્માદમાંથી ઉદ્ભવતી બેચેની; હૈરાઁ= હેરાન]

પોતાની જાત ઉપર જ મજાક કરતો ગ઼ાલિબનો આ શેર આપણને પણ ઘડીભર મોજ કરાવી જાય છે. પ્રથમ મિસરામાં માશૂક કબૂલ કરે છે કે પોતાનામાં માશૂકા પરત્વેનો પ્રેમ એટલો બધો તો તીવ્ર છે કે તે દીવાનાપણું અનુભવે છે. વળી આ દીવાનગી પણ એવી છે કે જે હરપળ તેમના ચિત્ત ઉપર સવાર થયેલી રહે છે અને તે તેમને એવી ફરજ પાડે છે કે તે માશૂકાની ગલીએ જઈ પહોંચે અને તેની સાથેના મિલનના આનંદને માણે. અહીં માશૂકને જાણ તો છે જ કે માશૂકા તરફથી કોઈ ભાવ મળવાની આશા નથી, તેમ છતાંય પેલી દીવાનગી તેમને માશૂકા તરફ ધકેલે છે.

હવે બીજા મિસરામાં ગ઼ાલિબની શબ્દ પાસેથી કામ લેવાની શક્તિનો પરિચય ‘ઉધર’ શબ્દપ્રયોગથી જણાઈ આવે છે. અહીં શેરનો પાઠક આપમેળે સમજી જ જાય છે કે ‘ઉધર’ એટલે માશૂકાનું નિવાસસ્થાન. આમ માશૂક કબૂલે છે કે દીવાનગીના પ્રભાવ હેઠળ માશૂકાની દેહલીજ (ઉંબર) ઉપર જાતે જ પહોંચી જવું અને તેની અવહેલનાના કારણે વળી પાછા જાતે જ હેરાન થવું, અર્થાત્ દુ:ખી થવું એ નરી મૂર્ખાઈ છે. પરંતુ એ પણ એટલું જ સાચું છે કે પ્રેમદીવાનાઓ આવી મૂર્ખાઈઓ વારંવાર કરતા જ રહેતા હોય છે, એ આશાએ કે કોઈક દિવસે તો તેમનો પ્રેમ રંગ લાવશે જ.

ગ઼ાલિબ આ ગ઼ઝલના દરેક શેરના અંતે આવતા રદીફ ‘હોના’ને બાખૂબી ન્યાય આપે છે, તે આપણા ધ્યાન બહાર રહેવું જોઈએ નહિ. અગાઉ અનેકવાર કહેવાયું છે અને છતાંય અહીં એ વાતને ફરી રજૂ કરું છું કે ગ઼ઝલ એ કોઈ કવિતા નથી કે જે કોઈ એક વિષયને સમજાવે. અલબત્ત ગ઼ઝલનો પ્રત્યેક શેર સ્વતંત્ર હોય છે તો ખરો, છતાંય તે દરેક શેરના અંતે આવતા રહેતા રદીફના કારણે એક જ ભાવસાતત્યને તો જાળવી જ રાખે છે.                                                                                     (ક્રમશ: ભાગ-૨)

* * *

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ  (ગ઼ઝલકાર)   

– વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)                                                                                            

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – 18)

* * *

ઋણસ્વીકાર:

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…

(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…

(૩) Aksharamukha : Script Converter http://aksharamukha.appspot.com/converter

(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા

(૫) Courtesy : https://rekhta.org 

(૬) Courtesy –  urduwallahs.wordpress.com

(૭) Courtesy – http://sukhanwar-ghalib.blogspot.in

(૮) યુ-ટ્યુબ/વીડિયોના સહયોગી શ્રી અશોક વૈષ્ણવ અને શ્રી નીતિન વ્યાસ

* * *