ફિર કુછ ઇક દિલ કો બે-ક઼રારી હૈ (શેર ૯ થી ૧૧)
કત’અ: (ખંડ)
ફિર ખુલા હૈ દર-એ-અદાલત-એ-નાજ઼ (૯)
ગર્મ-બાજ઼ાર-એ-ફ઼ૌજદારી હૈ
[ખુલા = ખુલ્લું; દર-એ-અદાલત-એ-નાજ઼= સૌંદર્ય (નખરાંબાજી)ની અદાલતનું પ્રવેશદ્વાર; ગર્મ-બાજ઼ાર-એ-ફ઼ૌજદારી = અરાજકતા અને ગેરશિસ્તથી સભર વાતાવરણ]
પ્રથમ હપ્તાની પ્રસ્તાવનામાં જણાવ્યા મુજબ અહીંથી કત’અ: (ખંડ) શેર શરૂ થાય છે, જે મક્તાની અગાઉના એટલે કે તેરમા શેર સુધી ક્રમિક રીતે સ્થળ કે ઘટના તત્ત્વ સાથે સંકળાયેલા માલૂમ પડશે. આમાં શેરના સ્વતંત્ર અસ્તિત્વના સ્થાપિત સિદ્ધાંતોને અવગણવામાં આવે છે. એક પછી એક આવતા તમામ શેર એક જ પ્રકારના એવા અદાલત અને તેને આનુષંગિક એવા ઘટકો સાથે અનુબંધ ધરાવશે.
આ નવમા શેરથી શાયરની કલ્પનાની એક રમૂજી અદાલત શરૂ થાય છે. આ પેલી પ્રશાસનીય અદાલતો જેવી અદાલત નથી; પરંતુ આ તો છે, માશૂકાના સૌંદર્ય કે નખરાંબાજી અંગેનો અજીબોગરીબ ખટલો ચલાવનારી અદાલત! અદાલતના પ્રાંગણમાં ફરિયાદી, આરોપી અને કુતૂહલવૃત્તિથી એકત્ર થયેલા પ્રેક્ષકો ટોળે વળે છે. શેરના પ્રથમ મિસરામાં જ શાયર કહે છે કે નિર્ધારિત સમય થતાં આ અદાલતનો દરવાજો ખૂલે છે. દરવાજો ખૂલતાંની સાથે જ અરાજકતા અને ઉશેરાટભર્યું ગરમ વાતાવરણ સર્જાઈ જાય છે. ગ઼ાલિબની રમૂજસભર અને કાલ્પનિક આ અદાલત કે જ્યાં માશૂકાની નખરાંબાજી કે સૌંદર્ય અંગેનો દીવાની નહિ, પણ ફોજદારી મુકદ્દમો ચલાવવામાં આવનાર છે. સામાન્ય રીતે દીવાની અદાલતો કે જ્યાં મિલકતોના હક અંગેના દાવાઓ ચાલતા હોય ત્યાં વાતાવરણ શાંત હોય છે, પરંતુ આ તો ફોજદારી અદાલત છે અને મુકદ્દમો પણ કંઈક વિચિત્ર પ્રકારનો છે. આથી સ્વાભાવિક છે જ કે વાતાવરણ તો સખત ઉશ્કેરાટવાળું રહેવાનું જ.
* * *
હો રહા હૈ જહાન મેં અંધેર
જ઼ુલ્ફ઼ કી ફિર સિરિશ્તા-દારી હૈ (૧૦)
[જહાન= દુનિયા; અંધેર= અંધકાર (અહીં) અંધાધૂંધી – અરાજકતા; જ઼ુલ્ફ઼= કેશની લટ; સિરિશ્તાદાર= કોર્ટનો રજિસ્ટ્રાર; સિરિશ્તા-દારી= શિરસ્તેદારપણું, (અહીં) મિજાજ ખોનારું – સખ્તાઈ બતાવનારું]
ઉપરોક્ત નવમા કત’અ: શેરમાંની અદાલતને આનુષંગિક આ શેરમાં શિરસ્તેદાર (રજિસ્ટ્રાર)ને ઉલ્લેખવામાં આવે છે. આપણને યાદ રહે કે આ કોઈ ખરેખરી અદાલત કે તેના રજિસ્ટ્રારની અહીં વાત નથી. આ તો શાયરની કલ્પનાની એ અદાલત છે કે જ્યાં માશૂકાનાં નખરાં અંગેનો ખટલો ચાલનાર છે. શેરના પ્રથમ મિસરામાં દુનિયામાં અંધારું (અંધાધૂંધી) થઈ રહ્યું રહેવાનું જણાવીને શાયર બીજા મિસરામાં ઘટનારી ઘટનાની પૂર્વભૂમિકા બાંધે છે. આ કહેવાતી અદાલતમાં કોઈ શિસ્તમય વાતાવરણ નથી, માત્ર અંધાધૂંધી કે અરાજકતા છે. પરંતુ માશૂકાના આગમનની સાથે જ તેના જુલ્ફની શિરસ્તેદારીની આણના પ્રતાપે એકદમ જાણે કે સોપો પડી જાય છે, પેલી અરાજકતા કે અંધાધૂંધી દૂર થઈ જાય છે. સામાન્ય રીતે કોઈપણ સુંદરીના સૌંદર્યને વધારે દીપાવનાર હોય છે, તેનો કેશકલાપ અને તેમાંય વળી ખાસ તો વધારે હોય છે કપોલપ્રદેશ ઉપર ઝળૂંબતી તેની લટ. માશૂકાની જુલ્ફ (લટ)નું ફરફરવું એ તેના નટખટપણાને એવું તો ઓર વધારી દે છે કે તે શિરસ્તેદારીનું સખ્તાઈપૂર્વકનું કામ કરી જાય છે અને વાતાવરણ બદલાઈ જતાં પેલા અંધકારના સ્થાને તેજ પ્રસરી જાય છે.
* * *
ફિર દિયા પારા-એ-જિગર ને સવાલ
એક ફ઼રિયાદ ઓ આહ-ઓ-જ઼ારી હૈ (૧૧)
[પારા-એ-જિગર = દિલનો ટુકડો; આહ-ઓ-જ઼ારી= વિલાપ, શોક]
આ શેરમાં ‘ફરિયાદ’ શબ્દ પ્રયોજાય છે, જે અગાઉના ‘અદાલત’ અને ‘શિરસ્તેદારી’ શબ્દોના વર્ગમાં જ આવે છે. પહેલા મિસરામાં ‘પારા-એ-જિગર’ શબ્દપ્રયોગ ભાવક માટે હૃદયયવેધક બની રહે છે, કેમ કે માશૂકનું દિલ ઘવાયેલું અર્થાત્ ખંડિત છે. માશૂકાની વ્યંગાત્મક અને બેપરવાહ નખરાબાજીએ માશૂકના દિલને એવો તો ઘાવ પહોંચાડ્યો છે કે તે અખંડ ન રહેતાં ટુકડામાં પરિવર્તિત થઈ ગયું છે. વળી દિલનો એ ટુકડો શાયરની કાલ્પનિક અદાલતમાં સવાલ એટલે કે ફરિયાદ કરે છે. પરંતુ અફસોસ કે શીર્ણ (તૂટીફૂટી ગયેલું) એ દિલ શાબ્દિક ફરિયાદ કરવા અસમર્થ હોઈ તે માત્ર આહ કે નિસાસો જ વ્યક્ત કરી શકે છે.
અહીં આ ગ઼ઝલના પ્રથમ હપ્તામાં તેના કાફિયાની ખૂબી વિષે જે જણાવાયું હતું તેને યાદ કરીએ તો આ હપ્તાના ત્રણેય શેરમાં અંતે ‘આરી’ ઉચ્ચાર પામતા ‘ફ઼ૌજદારી’, ‘સિરિશ્તા-દારી’ અને ‘આહ-ઓ-જ઼ારી’ શબ્દો દિલખુશ મધુર રણકાર આપે છે. આ રણકારને માણવા માટે વિવિધ ગ઼ઝલગાયકોએ ગાયેલી આ ગ઼ઝલને સાંભળવી રહી.
* * *
– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ (ક્રમશ: ૫)
(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – 165)
* * *
ઋણસ્વીકાર :
(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) Aksharamukha : Script Converter http://aksharamukha.appspot.com/converter
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા
(૫) Courtesy : https://rekhta.org
(૬) યુ-ટ્યુબ/વીડિયોના સહયોગી શ્રી અશોક વૈષ્ણવ
