(177) મારી વાર્તાઓ, મારી પ્રસ્તાવનાઓ – ૨ (વિદાય)

Click here to read Gujarati story with Preamble in English

મારી ‘વિદાય’ શીર્ષકે એક ગુજરાતી ટૂંકી વાર્તા મારા ગુજરાતી વાંચકો માટે અહીં રજૂ કરું છું. અનામી વાર્તાનાયક (સૈનિક) અને તેની પત્ની (સ્મિતા) એકબીજાની વિદાય લેતાં જે લાગણીઓ અનુભવે છે તેના સંવેદનાપૂર્ણ સહભાગી થવા હું વાંચકોને નિમંત્રુ છું. કોઈ પણ સાહિત્યિક સર્જનમાં ‘વિપરિત પરાકાષ્ઠા’ ના કૌશલ્યને એવી રીતે પ્રયોજવામાં આવતું હોય છે કે જેથી સરળ રીતે આગળ વહ્યે જતા વાર્તાપ્રવાહને એકદમ યુ-ટર્ન અપાય. હાલની વાર્તાનું સ્વરૂપ જૂના સમયની વાર્તાઓ કરતાં જુદી જ રીતે બદલાએલું જોવા મળે છે. વાંચકો મારી વાર્તાના સંદર્ભે માનસિક રીતે વાર્તાકથનની જૂની શૈલી સાથે પોતાનું અનુકૂલન સાધી લેશે તેવી હું અપેક્ષા રાખું છું, કેમ કે આ વાર્તા ચાલીસેક વર્ષ પહેલાં ‘ચાંદની’ મેગેઝિનમાં છપાએલી હતી.

કૃપયા આગળ વધો અને વાર્તાને માણો.

-વલીભાઈ મુસા

(લેખક અને અનુવાદક)

વિદાય

 ત્રણ મહિના તો પાણીના રેલાની જેમ વહી ગયા. આજે રજાઓ પૂરી થતી હોઈ મારે બપોરની જ ગાડીમાં મુંબઈ જઈ ત્યાંથી પ્લેન દ્વારા સીધા દહેરાદૂન અને ત્યાંથી કમાન્ડર જે હૂકમ કરે તે પ્રમાણે વર્તવાનું છે. આમ જ્યારેજ્યારે રજાઓ પૂરી થાય છે અને ફરજ ઉપર જવાનું થાય છે, ત્યારેત્યારે ઘર છોડતી વખતે આવી લશ્કરની નોકરી પ્રત્યે મને થોડીક નફરત થઈ આવે છે.

 સ્મિતા આજ સવારથી જ સરસામાન તૈયાર કરવામાં લાગેલી છે. કબાટમાંથી કપડાં કાઢતી અને ટ્રંકમાં ગોઠવતી તે એક કપડું કાઢે છે અને બીજું ગોઠવે છે. છેવટે ટ્રંક ભરાઈ જતાં તે બંધ કરવા જાય છે, પણ ટ્રંક બંધ થતી નથી. હવે તે ઉપરનું કપડું કાઢી લે છે, પણ વળી તે અગત્યનું લાગતાં તેને ગોઠવવા બધાં જ કપડાં પાછાં બહાર કાઢે છે અને ફરી પાછાં ગોઠવે છે.

 હું ખુરશી ઉપર આસન જમાવીને ધૂમ્રપાન કરતોકરતો તેની સામાન તૈયાર કરવાની એકતાનતા જોઈ રહ્યો છું. શું રાખવું અને શું કાઢવું તેની ગડમથલ કરતી તે થર્મોસ લાવે છે, ટિફિન લાવે છે. ખૂણેખાંચરેથી વસ્તુઓ લાવીને એકત્ર કરે છે, તો વળી આપવા જેવી ન લાગતી વસ્તુઓને યથાસ્થાને પાછી પણ મૂકી આવે છે. ટૂંકમાં, તે આખું ઘર ફેંદી નાખે છે. હું તેને એકાદ બાળકીની માફક સામાન સાથે રમતી જ જાણે કે જોઈ રહ્યો છું. હું ગમગીન છું, પણ તે તેના કામમાં જ વ્યસ્ત અને મસ્ત છે. હું વિયોગના દુ:ખની લાગણી અનુભવી રહ્યો છું, પણ તેના મુખ ઉપર દુ:ખનાં કોઈ ચિહ્નો દેખાતાં નથી. હું નવાઈ પામું છું, એ વિચારે કે જાણે તે મને વિદાય કરી જ દેવા ન માગતી હોય !

હવે જ્યારે વિખૂટાં પડવા આડે માંડ કલાકે જ બાકી રહ્યો છે, ત્યારે મનભર વાતો કરી લેવા અથવા મને આલિંગી લેવાના બદલે તે સરસામાન તૈયાર કરવામાં જ લાગી રહીને આ મૂલ્યવાન પળો શા માટે વેડફી રહી છે તે મને સમજાતું નથી. સામાનમાં એકાદ વસ્તુ બાકી રહી જશે તો તે નવી ખરીદી લેવાશે, પણ આ વીતી ગએલી પળો ક્યાંથી પાછી આવવાની છે ! વળે સરહદ ઉપરથી જીવતો પાછો ફરીશ, તો જ અમે એકબીજાનાં મોં ભાળી શકવાનાં છીએ; તો પછી જે અલ્પ સમય શેષ રહ્યો છે તેનો લહાવો લેવાના બદલે આ તેણે શી ધમાલ માંડી છે ? કંઈ જ સમજાતું નથી.

કદાચ મને રસ્તામાં કે નોકરીના સ્થળે કોઈ અગવડ ન પડે, કોઈ જરૂરી વસ્તુ ન રહી જાય તે જોવાનો તેનો શુભ આશય એ પાછળ રહ્યો હોય એ મારાથી સમજી શકાય છે; પણ એ આશય તો આ છેલ્લી પળોમાં ગૌણ જ ગણાય ને ! મને નવાઈ એ પણ લાગે છે કે સામાન બાંધતાંબાંધતાં તે સ્ત્રીસહજ ન્યાયે રડતી કેમ નથી ? તેને વિયોગનો વિચાર જ નહિ આવતો હોય ? કે પછી સૈનિકની પત્ની હોઈ આ યોગવિયોગ તેના કોઠે પડી ગયો હશે ? શું સૈનિકની પત્ની પણ સૈનિકના જેવી જ કઠોરતા ધારણ કરી શકે ખરી ? ખરે જ, મને કંઈ જ સમજાતું નથી.

હું મારી દ્વિધાનું સમાધાન મેળવવા પ્રયત્ન કરું છું. બિસ્તરા પાસેનો સરસામાન જેમનો તેમ રખાવીને હું તેનું કાંડું પકડીને તેને શયનખંડ તરફ ખેંચું છું. ‘રહેવા દે ને, સામાનની આ બધી લમણાઝીક ! આપણે છેલ્લેછેલ્લે દિલ ભરીને વાતો તો કરી લઈએ !’ એમ કહીને હું તેને ચસચસતું આલિંગન આપું છું, પણ તેનું મન તો સામાનની ગોઠવણીમાં જ જાણે ભટકી રહ્યું છે, આલિંગનમાં તેને મુદ્દલ રસ નથી. થોડીવાર માટે કિલ્લોલ કરતી મને વાતોમાં વાળે છે ખરી, પણ પાછી મને હાથતાળી આપીને એમ બબડતી ખંડમાંથી ભાગી છૂટે છે કે ‘જોયું ? હું ટુથબ્રશ મૂકવાનું તો ભૂલી જ ગઈ !’.

હું અચરજ પામું છું, તેની નિ:સ્પૃહતાને જોઈને ! હું પણ નાના બાળકના જેવી વિહ્વળતા અનુભવતો, કંઈ ન સૂઝતાં બિસ્તરો બંધાવવા તેની મદદે પહોંચી જાઉં છું. હું બિસ્તરા ઉપર પગ ટેકવીને પટ્ટી ખેંચું છું, તે ક્લિપ લગાવે છે. હું તેના ચહેરા ઉપરનો ભાવ વાંચવા મારી આંખ તેના ઉપર ખોડું છું. તેના ચહેરા ઉપર વિવશતાનું એકેય ચિહ્ન મને નથી વરતાતું ! હું સાવ અંગત કહી શકાય તેવી વાતોએ તેને વાળવાનો પ્રયત્ન મૂકી દઉં છું અને એના બદલે ઘરગથ્થુ સર્વસામાન્ય વાતો અને ભલામણો કરતો રહું છું.

ત્યાં તો ઘડિયાળ ‘અડધો કલાક’ બાકીની ટકોર કરે છે. સામાન ઓસરીમાં મૂકી દઈને અમે ઘરમાં પાછાં ફરીએ છીએ. તે દિવાલને અઢેલીને ઢાળેલી પાંપણે મારી સામે ઊભી રહે છે. સામાન તૈયાર થઈ ગયો હોઈ હવે તે મુક્ત છે. મારા મનમાં હજાર વાતો કહેવાની છે, પણ મારા ઓષ્ઠ જડ બની ગયા છે. તે પણ વારાફરતી મારા ચહેરા અને ભોંયભણી નજર ફેરવ્યે જતી સૂનમૂન ઊભી રહે છે. હું કંઈક બોલવા જાઉં છું, ત્યાં તો તેની આંખોમાંથી અશ્રુ સરી પડે છે. હું સ્તબ્ધ બનીને ઊભો રહી જાઉં છું. હું આશ્વાસનના કોઈક શબ્દો કહેવા માટે મારા ઓષ્ઠ ફફડાવવાનો પ્રયત્ન કરવા જાઉં છું, ત્યાં તો તે પવનવેગે ડૂસકાં ભરતી મારા તરફ ધસી આવે છે; મારી છાતી સરસું મોં દબાવી દઈને રડી પડે છે.

હું રડતો નથી, કેમ કે હું પુરુષ છું અને મારું પુરુષત્વ મને એમ કરતાં રોકે છે. મારો હાથ હળવેથી તેના મસ્તક ઉપર ફરે છે. છેવટે હું મારા બંને હાથે તેનું મોં ઊંચું કરું છું. તે અંગુઠા વડે તેના ગાલ ઉપરનાં અશ્રુ લૂછે છે અને થોડીક સ્વસ્થ થતાં છેવટે આટલું જ બોલે છે :’હવે જાઓ, સમય થઈ ગયો છે અને હું સ્ટેશન ઉપર નહિ આવું !’

તેનું છેલ્લું વાક્ય મને જરાય ખૂંચતું નથી; કારણ કે હું સમજું છું કે તેનું આ વાક્ય બોલવામાં તેની કઠોરતા નથી, પણ સ્ત્રીસહજ પોચાપણું છે. તે વિખૂટાં પડવાની પળોને લંબાવવા નથી માગતી, પણ એકી ઝાટકે તે પળોને જાણે કે કાપી નાખવા માગે છે !

થોડીવાર થતાં નીચે ઘોડાગાડી આવીને ઊભી છે. હું મહામુસીબતે મારા કદમ ઊઠાવું છું. સિગારેટ સળગાવી ગાડીમાં ચઢી બેસું છું. ઊંચે નજર કરતાં તે અગાસીમાં ઊભેલી દેખાય છે. ઓષ્ઠ ઉપર સ્મિત સાથે તે પોતાનો હાથ ઊંચો કરીને મને વિદાય આપે છે. ગાડી ઊપડે છે. ભેગી મળેલી ચાર આંખો ધીમેધીમે દૂર પડતી જાય છે.

સ્ટેશન ઉપર પહોંચું છું. મેઈલ આવે છે. હું પ્રથમ વર્ગના ડબ્બામાં સામાન ગોઠવીને છેલ્લેછેલ્લે વતનનું સ્ટેશન જોઈ લેવા મારી જાતને ડબ્બાના બારણા વચ્ચે ગોઠવું છું. ગાડી ઊપડે છે. ત્યાં તો દૂરથી કાળાં ચશ્માંવાળી અને હાથમાં પર્સ સાથેની એક યુવતી દોડતી આવે છે. હું હાથના ઈશારા વડે તેને મારા ડબ્બા તરફ બોલાવું છું. ગાડી વેગ પકડતી જતી હોઈ હવે તેણે કોઈપણ ડબ્બો પકડી લેવો જોઈએ તેમ હું વિચારું છું. તે મારા ડબ્બા નજીક આવે ત્યાં સુધીમાં તો ગાડીએ વધુ ગતિ પકડી લીધી છે. આમ છતાંય તે તેની દોડવાની ગતિ વધારી દઈને પોતાનો હાથ લાંબો કરે છે અને હું તેનું કાંડું ઝાલીને તેને અંદર ખેંચી લઉં છું. તે હાંફતીહાંફતી મને બાઝી પડે છે.

અમારા સિવાય બીજું કોઈ ડબ્બામાં ન હોવાની ખાત્રી છતાં ઝડપથી નજર ફેરવી લઈને પુન: ખાતરી કરી લઉં છું. કેટલાક સમય સુધી અમે એકબીજાં સાથે જકડાયેલાં જ રહીએ છીએ. છેવટે તે મારા બાહુપાશમાંથી મુક્ત થાય છે અને બોલી પડે છે : ‘કેમેય કરતાં જીવ ન રહ્યો – તમને મુંબઈ સુધી વળાવીને ત્યાંથી પાછી ફરીશ !’.

અને મેં તેને ફરી જકડી લીધી.

– વલીભાઈ મુસા

(લેખક અને અનુવાદક)

 ‘ચાંદની’ (૧૯૬૯)

 

 

(176) મારી વાર્તાઓ, મારી પ્રસ્તાવનાઓ – ૧ (સહજ જ્ઞાન)

Click here to read Gujarati story with Preamble in English

જગતના મોટા ભાગના ધર્મોમાંથી સર્વસામાન્ય એવું ખૂબ જ સાદું અને છતાંય ગહન એક સમીકરણ મળશે કે માનવી = આત્મા + શરીર. આમ આત્મા અને શરીરનું સહઅસ્તિત્વ જ માનવીના જીવનને શક્ય બનાવે છે. આત્મા જ મુખ્ય અને સંપૂર્ણત: મુખ્ય છે. આત્મા એ શરીરનો માલિક છે, જ્યારે શરીર એ તો તેનું ચાકર છે. બીજા શબ્દોમાં, આપણે શરીરને આત્માના સાધન તરીકે ઓળખાવી શકીએ અને એ સાધન થકી જ આત્મા પોતાના જીવનના ઉદ્દેશોને સિદ્ધ કરી શકે છે.

આત્મા અને શરીરને પોષણની જરૂર પડતી હોય છે. શ્રદ્ધા(ઈમાન) અને નૈતિક શિસ્ત એ આત્માના આહાર સમાન છે. તે જ પ્રમાણે, શરીરને પણ પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા માટે ખોરાક, પાણી, હવા, આરોગ્યની કાળજી વગેરેની જરૂર પડતી હોય છે. આમ આત્મા અને શરીર બંને માટે સારી તંદુરસ્તી આવશ્યક બની જાય છે. માનવીએ એવા સજાગ રહેવું જોઈએ કે જેથી પોતાના આત્મા અને શરીર એમ ઉભય થકી પોતે બીમાર ન પડી જાય. જીવાતા જીવનમાં જો જરા પણ અસમતુલન આવી જાય તો માનવી પોતાના આત્મા અને શરીરના આરોગ્યની સમધારણ સ્થિતિને ગુમાવી બેસે છે અને એ બંનેના અધ:પતનને નિમંત્રે છે.

 

A Last Tribute – સંવેદનાના સૂર (સૌજન્ય લેખ)

Click here to read Preamble in Gujarati
After having gone through my previous Blog “As if Mr. Jeff is alive!” some of my Readers requested me to publish the Article written on Mr. Jeff by Janab Naseer Ismailee in “Gujarat Samaachar” under the title “Sanvedna-na-soor”. Accordingly, find the same scanned and attached with this preface.

I would like to quote Henry Ford in his words as “Coming together is a beginning, keeping together is progress and working together is success.” The Article to be represented here will seem to be self-explanatory to my Readers how my friend Mr. Jeff became a successful man in his field. The author of the said Article has mentioned only one episode, but I am the witness of his such hundreds how he solved the personal problems of his customers just like a member of their families. He could do all this because his heart was filled with compassion for humanity and also he always put others before him.

Mr. Jeff always respected his customers. He behaved politely with some rude customers also and never hurt their feelings or insulted them. His ‘let go’ nature never allowed him to create any problem with the customers. His such attitude can be understood very well through one more quotation of Khalil Gibran as “If the other person injures you, you may forget the injury; but if you injure him, you will always remember.” Mr. Jeff was such a self made man through experiences and struggles of his life. He had a positive and faith-filled outlook on life and towards other people also.

Mr. Jeff’s body is now in the grave, his soul is in heaven; but his sweet memories will always remain alive in the minds and hearts of the people who came in contact with him in any kind of relations.

May his soul rest in peace in heaven.

With best regards,
– Valibhai Musa

Dtd.: 7^th September, 2007
sanvedna-na-soor (સંવેદનાના સૂર)

 

Rohini (રોહિણી)

Click here to read Gujarati Preamble
“Rohini” which was published in a Gujarati Magazine ‘Chandni’ is represented here. The story is related to a happy family. Some minor issues, sometimes, disturb the harmony of the family and; in absence of compromise from either side; they become the prestige issues making the marriage as failure. Human nature is somewhat complicated to be understood. Male and female are humans, but there is the peculiarity of their nature and mood. Generally, the male is found aggressive and the female defensive. Male becomes extremist and female remains moderate in sensitive cases. In a family life, mutual understanding and consciousness of respecting the dignities of each other are very essential.

My ideas are my own and they are not, at all, binding to others. I have presented my ideas here in general. In particular cases, the nature and mood of male and female may be found contradictory to mentioned above. What they may be, we have no concern with them here. This is the preface of my story and at the end of the story, my Readers will realize how the female i.e. Rohini with her defensive and moderate attitude or understanding saved her family from breaking or becoming unhappy.

My Readers, please read the story and try to co-relate it with my previous Article “Divorce – legal but undesirable”.

– Valibhai Musa
Dtd.: 7^th July, 2007

રોહિણી

હું ઑફિસે જવા માટેનાં કપડાં પહેરી રહ્યો હતો. મહેન્દ્ર અને અશોક પણ તેમના નિશાળના યુનિફૉર્મમાં ખભે પુસ્તકોના થેલા સાથે તૈયાર હતા. તેઓ મારી જ તૈયાર થવાની રાહ જોઈ રહ્યા હતા, કેમ કે અમે હંમેશાં એક જ બસમાં જતા. વચ્ચે તેમની નિશાળ આવતાં તેઓ ઊતરી પડતા, જ્યારે હું આગળ વધતો.

થોડીવારમાં રોહિણી અંદરના ખંડમાંથી આવી અને આવતાંવેંત હંમેશની ટેવ મુજબ તેણે બંનેના ગાલો ઉપર ચુંબન જડી દીધાં. સામાન્ય રીતે તેના રોજિંદા આ કાર્યક્રમટાણે કાં તો હું મોજાં પહેરતો હોઉં યા બૂટની દોરી બાંધતો હોઉં, કે પછી બુશશર્ટનાં બટન બીડતો હોઉં. હું ચહેરા ઉપર સ્મિત સાથે તેના તરફ જોઈ લેતો, તો વળી તે પણ તીરછી નજરે મારા સામે જોઈને હસી પડતી. આમ અમારાં સ્મિતમાંથી પેલાં ચુંબનોનો જ આનંદ ઉદભવતો.

જો કે આજે તો મેં ઊંચે નજર કર્યા સિવાય જ મોજાં પહેરવાનું ચાલુ રાખ્યું. મારા કાનોએ વારાફરતી થયેલાં બંને ચુંબનોના બુચકારા સાંભળ્યા પણ ખરા, પરંતુ આજે અમારી વચ્ચે સાવ પારદર્શક કહી શકાય તેવી અને કાગળથી પણ પાતળી એવી એક દિવાલ આવી ગઈ હતી. ગઈ રાતે તેણે મારા આગળ એક સામાન્ય માગણી મુકેલી અને મેં તેનો પ્રેમપૂર્વક ઈન્કાર કરી દીધો હતો.

આજ પહેલાં મારા કોઈ વાતના ઈન્કારટાણે મને અનુકૂળ થઈ જનારી એ જ રોહિણીએ પોતાની માગણીને ભારપૂર્વક દોહરાવી હતી. તો વળી મેં પણ તેટલા જ ભારપૂર્વક મારા ઈન્કારને પણ દોહરાવ્યો હતો. તેની માગણી હતી, તેના પિયરના ગામે પાડોશીના ત્યાં લગ્નપ્રસંગે મહાલવા જવાની !

મારા મતે પાડોશીના સંબંધોનું કોઈ મહત્ત્વ મને ન દેખાયું. જો કે ગામડાંઓમાં પાડોશીના સંબંધો સગા ભાઈ કરતાં પણ અધિક ગણાતા હોય છે. હું પણ ગામડાનો જ વતની હતો, પણ અભ્યાસ અને નોકરી અર્થે શહેરોમાં જ ફર્યો હોઈ ગામડાંના એ પાડોશીઓની લાગણીનો મને ખાસ અનુભવ થયો પણ ન હતો. એટલે જ તો મેં રોહિણીની માગણીને વજૂદ વિનાની ગણીને તેની બેચાર દિવસની પણ ગેરહાજરી અમારા માટે કેટલી બધી પ્રતિકૂળતાઓ સર્જી દેશે તેની એક મોટી યાદી રજૂ કરી દીધી હતી. ત્યારે તો તેણે જો કે ‘ભલે’ કહીને મારી વાતને આવકારી પણ હતી, પણ તેના ચહેરા ઉપર મારા ઈન્કારથી અંકાયેલા ગમગીનીના ભાવ સ્પષ્ટ વંચાતા હતા.

મેં બંને દીકરાઓને બસસ્ટૉપ તરફ રવાના થવાનું સૂચન કરીને રોહિણીને એકાંત આપ્યું કે જેથી તેને જે કહેવાનું હોય તે કહી શકે. આ અનુકૂળતા આપવાનું પ્રયોજન એ ન હતું કે મારે મારો નિર્ણય ફેરવવાનો હતો. ગઈ રાતની મારી ના છતાં તેણે એની એ જ વાતને પકડી રાખી હોય તેવા અનુમાનના કારણે મારા જિદ્દી માનસને તે રુચ્યું ન હતું. એટલે તો મેં ઇચ્છ્યું કે એ ત્રીજીવાર એ જ વાત મૂકે તો મારે એ જ નન્નો સંભળાવવો, પણ આ વખતે થોડા ગુસ્સા સાથે ! વળી કદાચ શાંત સ્વભાવની એવી રોહિણી ગુસ્સામાં ભભૂકી ઊઠે તો મારે કદાચ તેનાથી પણ વધારે ઊંચા અવાજે બોલી નાખવું પડે અથવા બોલી જવાય તો છોકરાઓની હાજરી ઠીક નહિ રહે, તેમ માનીને જ મેં તેમને વહેલા વિદાય કરી દીધા હતા.

બંને દીકરાઓ માઢના દરવાજા બહાર નીકળી ગયા જાણીને હું કંઈક કહેવા જતો હતો, પણ મેં માંડી વાળ્યું; કેમ કે મારે શરૂઆત કરવાની ન હતી. બસસ્ટૉપ ઉપર પહોંચવાની એક મિનિટને બાદ કરતાં અને રોહિણીની ચૂપકીદીમાં એક મિનિટ પસાર થઈ ગયા પછી હવે ત્રણ જ મિનિટ બાકી રહી ગઈ હતી, પરંતુ મારા આશ્ચર્ય વચ્ચે તે કંઈ જ ન બોલી. છેવટે હું જ બોલ્યો, ‘રોહિણી, આજે પટાવાળા સાથે ‘કોરા કાગઝ’ની બે ટિકિટો મંગાવી લઉં છું. યાદ છે તને કે આ અગાઉ આપણે આ ચલચિત્ર જોવાનું ચૂકી ગયેલાં ? જો કે ત્યારપછી હું ઑફિસકામે અમદાવાદ ગયો હતો, ત્યારે મેં તો જોઈ જ લીધું હતું. મને એ ખૂબ ગમેલું અને ત્યારે જ નક્કી કરેલું કે આ તો તને બતાવીશ જ. બે દિવસ પૂરતું જ ‘ઑસ્લો’માં લાગ્યું છે, તો ઘરકામથી વહેલી પરવારી જજે.’

આમ વાતને ફેરવી તોળીને હું ઝડપભેર ‘અચ્છા તો બાય’ કહીને ઘર બહાર નીકળી ગયો, પણ રોજની જેમ જમણા હાથની આંગળીઓ હલાવતાં રોહિણી તરફથી મને પ્રત્યુત્તરરૂપે ‘બાય’ શબ્દ સાંભળવા ન મળ્યો. મને મારું સ્વમાન હણાતું લાગ્યું. દસેક ડગળાં આગળ વધ્યા પછી ઇચ્છા થઈ આવી કે પાછો ફરીને તેના ગાલ ઉપર ચણચણતો તમાચો જડીને જ જાઉં, કદાચ જીવનમાં પહેલી વાર; પણ મેં સ્વસ્થતા ધારણ કરી લીધી.

ઑફિસે ગયા પછી હું મારા કામમાં ચિત્ત ન પરોવી શક્યો. બસમાંથી ઊતરતી વેળાએ છોકરાઓએ ‘બાય…બાય, ડેડી’ કહીને બંને જણાએ ‘બાય’ શબ્દ ચાર વાર સંભળાવ્યો હોવા છતાં રોહિણીના મુખે એક જ વખતના ‘બાય’ શબ્દની ખોટ વળી શકી ન હતી.

કૉલબેલ વગાડીને મેં પટાવાળાને બોલાવ્યો, પાણી મંગાવ્યું અને પછી મેં તેને ‘કોરા કાગઝ’ની બે ટિકિટો લાવી દેવા માટે દસ રૂપિયાની નોટ આપી. વળી પાછો રોહિણી પરત્વેનો સદભાવ મારા મનમાં જાગૃત થવા માંડ્યો. પાડોશી વિનાનું માઢનું સાવ એકાકી ઘર યાદ આવી ગયું.

અહીંનાં સાત વર્ષમાં કદાચ સાતસો વાર સારા પાડોશવાળું નવું ઘર મેળવી લેવાની રોહિણીની વિનંતિઓ યાદ આવી ગઈ. મને લાગ્યું કે જો કદાચ રોહિણીની માગણી પ્રમાણેનું ઘર મેળવી શકાયું હોત, તો પાડોશીની લાગણીના મહત્ત્વની મને પિછાન થઈ શકી હોત; અને તો કદાચ રોહિણીના પિયરના પાડોશી ચીમનકાકા પ્રત્યેની લાગણીને હું સમજી શક્યો હોત અને તેને આજે મેં પિયર જવાની અનુમતિ આપી દીધી હોત. આમ વાતનું વતેસર થતું અટકી ગયું હોત.

જો કે વાતનું વતેસર તો મારા પક્ષે જ થયું હતું. મેં જ એક સામાન્ય પ્રશ્નને ગંભીર બનાવી દીધો હતો. રોહિણી બિચારીએ તો મૌન જ સેવ્યું હતું. મેં પણ બાહ્ય રીતે મૌન સેવ્યું હોવા છતાં મારા અંતરમાં કેટલો બધો કોલાહલ વ્યાપી ગયો હતો ! મારી આ આંતરિક અસ્વસ્થતા માટે જવાબદાર બન્યો હતો, પેલો ‘બાય’ શબ્દનો રોહિણીમુખે અભાવ.

* * * * *

સાંજે હું ઑફિસેથી પાછો ફર્યો, ત્યારે ઘર બંધ હતું. મને ધ્રાસકો પડ્યો કે કદાચ રોહિણી ઉપરવટ થઈને તો નહિ જતી રહી હોય ! પરંતુ આમ માની લેવું મને ઉતાવળ કરવા જેવું લાગ્યું, કેમ કે તે બજારમાં કંઈક ખરીદી કરવા પણ ગઈ હોય. મારા પાસેની ડુપ્લીકેટ ચાવીથી બારણું ખોલીને અંદર પ્રવેશું છું, તો સામે જ ટેબલ ઉપર પેપરવેઈટ નીચે મારા લેટરપેડનું લખાણવાળું પાનું પડેલું દેખાયું.

મારી શંકા સાચી પડતી લાગી. મેં બહાવરા બનીને ચિઠ્ઠી વાંચવા માંડ્યું, જેમાં લખ્યું હતું :

“વહાલા સુધીર,

આ ચિઠ્ઠી પૂરી ન વંચાઈ રહે ત્યાંસુધી મારા વિષે કોઈ ગેરસમજ બાંધવા અધીર ન થઈ જતા. ગઈકાલે સાંજે પિયરથી આવેલો પત્ર મળ્યો, ત્યારથી આજે તમે ઑફિસે જવા ઉપડ્યા ત્યાંસુધી હું મારી ચીમનકાકાના ઘર સાથેની કુટુંબ જેવા સંબંધોની લાગણીને વાચા આપી શકી ન હતી; કેમ કે મને તમારા હૃદયની લાગણી સાચવવી વિશેષ મહત્ત્વની લાગી હતી. તમે એકવાર ‘ના’ કહ્યા પછી ‘હા’ કહેવાને ટેવાયેલા નથી તેની મને ખાતરી હોવાના કારણે જ તો મેં વ્યર્થ પ્રયત્નો કરવાનું માંડી વાળ્યું હતું.

પરંતુ તમારા ગયા પછી મને એમ જ લાગ્યા કર્યું કે છોકરાઓને બસસ્ટૉપ તરફ વહેલા રવાના કરીને જાણે કે તમે મને ફરીવાર માગણી મૂકવાની તક આપી હતી, પણ મારા સ્વાભિમાને મને એ તક ઝડપવા ન દીધી. પછી તો તમે મને જે પેલા હેમ્લેટની વાત કહી સંભળાવી હતી, તેના જેવું જ મારે થયું, ‘જાઉં કે ન જાઉં’ના મનોમંથન પછી ‘જાઉં જ’ એવા છેવટના નિર્ણય પર આવી અને હું જાઉં છું, ગઈ છું.

મારા જવાના આખરી નિર્ણય વખતે ઘડિયાળમાં અઢી વાગી ચૂક્યા હોઈ તમારી ઑફિસ આગળથી રિક્ષામાં પસાર થઈને તમારી રજા મેળવી લેવાનું શક્ય લાગતું નથી. આમ તમારી રજા મળી જવાની અપેક્ષાએ અથવા રજા મળી જ ગઈ છે તેમ માનીને આ ચિઠ્ઠી લખીને જાઉં છું.

બે જ દિવસમાં પાછી ફરીશ. બાર વર્ષના આપણા દાંપત્યજીવન દરમિયાન હું પહેલી જ વાર સભાનપણે ઉપરવટ થઈને વર્તું છું, તે બદલ ક્ષમા આપશો. સ્ટેશને પહોંચ્યા પછી જો સમય રહેશે તો પબ્લિક કૉલઑફિસેથી તમારો સંપર્ક સાધીશ, નહિ તો પછી બાય…બાય !

તમારી જ

રોહિણી”

ચિઠ્ઠી પૂરી થઈ, ત્યારે તો મારો ક્રોધ ચરમ સીમાએ પહોંચી ગયો હતો. મારા સ્વામીત્વભાવે રોહિણી પ્રત્યેની લાગણીને જાણે કે મસળી નાખી અને લગભગ અભાનપણે મારી ચપટીમાં ‘કોરા કાગઝ’ની ટિકિટો પણ
ફાટીને મસળાઈ ગઈ. હું ભણતો હતો ત્યારની મારા સંસ્કૃત શિક્ષકની એક વાત યાદ આવી ગઈ, “છોકરાઓ, તમે ગૃહકાર્ય લાવતા નથી, ત્યારે મને શિક્ષા કરવાના બદલે માફ કરી દેવાની ઇચ્છા થઈ આવે છે; પણ પછી ડર લાગે છે કે ‘ડોશી મરી જાય તેનો વાંધો નહિ, પણ જમ પેંધી જાય તો !’”

મને એમ જ લાગ્યું કે બાર વર્ષના દાંપત્યજીવનમાં ભલે રોહિણીએ પ્રથમવાર જ મારી આજ્ઞાનો અનાદર કર્યો હોય, પણ તેને માફ તો ન જ કરી શકાય. વળી તેની કબૂલાત છે, આ ચિઠ્ઠીમાં કે ‘મારા સ્વાભિમાને જ એ તક ન ઝડપવા દીધી.’. આમ તેનામાં સ્વાભિમાન તો છે જ અને આ સ્વાભિમાન દિનપ્રતિદિન પાંગરતું જાય તો પણ નવાઈ નહિ. ત્યારપછી તો કદાચ અમારું સંવાદી જીવન વિસંવાદિતામાં પરિણમે, આવા સંઘર્ષો રોજની ઘટનાઓ પણ બની જાય !

છેવટે મેં નક્કી કરી જ લીધું કે ‘રોહિણીને આની શિક્ષા થવી જ ઘટે.’

મેં ટેબલના ખાનામાંથી લેટરપેડ કાઢીને લખી નાખ્યું :

“રોહિણી,

મારી આજ્ઞાનું તારું ઉલ્લંઘન મને અસહ્ય થઈ પડ્યું છે. તારા અનાદરને હું હરગિજ ચલાવી લઈ શકું તેમ નથી. આમેય તું પિયર ગઈ છે, તો ભલે ગઈ. હવે તારે ત્યાં જ રહેવનું છે – અનિશ્ચિત સમય માટે, સમજી ? મને ઠીક લાગશે ત્યારે અને માત્ર ત્યારે જ હું તને લેવા આવીશ. તારી મેળે આવવાની કોશિશ કરીશ નહિ. હાલ પૂરતાં મારા ઘરનાં દ્વાર તારા માટે બંધ છે.

લિ. સુધીર નહિ, પણ અધીર”

પરબીડિયામાં પત્ર બીડીને હું ચોક આગળના પોસ્ટના ડબ્બામાં નાખી આવ્યો. મારું માથું ગરમ થઈ ગયું હતું. છોકરાઓને આવવાને હજુ થોડી વાર હતી. હું રસોડામાં ગયો. નાસ્તા માટેના ડબ્બાઓ ફેંદી વળ્યો. બધા જ ડબ્બા છાપાના કાગળમાં ઠાલવ્યા, જેમાં તીખીમીઠી પૂરીઓ હતી, સક્કરપારા હતા. રોહિણીના હાથનું સઘળું રાંધેલું હું બહાર ફેંકી દેવા માગતો હતો. અથાણાની બરણી પણ હાથમાં લીધી. તે પણ ફેંકી દેવા તૈયાર થયો, પણ માંડી વાળવું પડ્યું; કેમ કે એટલામાં તો બંને છોકરા આવી ગયા હતા.

નાના અશોકે રસોડામાં ધસી આવતાં પૂછી નાખ્યું, ‘પણ મમ્મી કેમ દેખાતી નથી અને પપ્પા છાપામાં નાસ્તો કેમ કાઢ્યો છે ?’

મેં જવાબ વાળ્યો, ‘કૂતરાએ બગાડ્યો છે !’ ‘કૂતરા’ શબ્દોચ્ચારથી હું પોતે જ થોડો ચમકયો, જાણે કે મેં મારી જાતને જ આ સંબોધન ન કર્યું હોય !

મહેન્દ્રે પણ વળી એ જ પ્રશ્નો દોહરાવ્યા, પરંતુ હું તેમના પ્રશ્નોના સાચા જવાબો આપી શકું તેમ ન હતો. એમને શી ખબર હતી કે આજે ‘કોરા કાગઝ’ જોવાના બદલામાં અમે બંનેએ સામસામા બબ્બે કોરા કાગળો ચીતરી કાઢ્યા હતા ! રોહિણીને ‘કોરા કાગઝ’ બતાવવા પાછળનો મારો આશય એ જ હતો કે અમારા દાંપત્યજીવનમાં આજસુધી એવું બન્યું તો ન હતું, પણ ભવિષ્યે એ ચલચિત્રનાં નાયકનાયિકાના જેવો મતભેદ અને તેમાંથી મનભેદ અમારી વચ્ચે ઊભો ન થાય. પરંતુ દુર્ભાગ્યની વાત એ બની ગઈ કે તેને એ ચલચિત્ર બતાવવા પહેલાં જ એક સામાન્ય બાબત ઉપર અમારી વચ્ચે હાલ તો એક અભેદ્ય દિવાલ ચણાઈ ગઈ હતી.

છેવટે મેં છોકરાઓને આપી શકાય તેવો જવાબ તો આપી દીધો કે, ‘તમારાં મમ્મા તમારા મામાના ઘરે ગયાં છે. હવે ચાલો, આપણે રસોઈ બનાવી દઈએ.’ મેં તેમના આગળ મારા મનોભાવ પ્રગટ થવા ન દીધા. આમ અશોક શાક સમારવા માંડ્યો અને મહેન્દ્રે સ્ટવ સળગાવવો શરૂ કર્યો. હું પેલો નાસ્તો બહાર ફેંકી આવીને ડબ્બામાંથી આટો કાઢવા માંડ્યો.

થોડીક વાર થઈ ન થઈ અને ત્યાં તો કૉલબેલ વાગી. મારા ‘કોણ’ પ્રશ્નનો જવાબ મને મળ્યો ‘રોહિણી !’

હું ચમક્યો. દરવાજો ખોલતાં જ મને સ્મિત કરતી રોહિણી દેખાઈ. હું વિસ્ફારિત નયને તેના સામે જોઈ રહ્યો. મારા આટાવાળા હાથ જોઈને એ સીધી જ રસોડામાં ગઈ અને તેણે ત્યાંનો તમાશો જોઈ લીધો.

અશોકે તો ‘મમ્મી આવી, મમ્મી આવી’ કહીને ઘર ગજવી દીધું. મહેન્દ્રે મારે પૂછવાનો પ્રશ્ન રોહિણીને પૂછી નાખ્યો, ‘કેમ મમ્મા, ગાડી ચૂકી ગયાં કે શું ?’

રોહિણીએ સ્ટવના અવાજમાં હું જ સાંભળી શકું તેમ મારા સામે આંખો ઉલાળતાં જવાબ આપ્યો, ‘ના, ગાડી ચૂકી ગઈ નથી !’ આમ કહેતાં તે મરકમરક હસી પડી. હું સમજી ગયો કે સાચે જ રોહિણીએ જવાનું માંડી વાળીને અથવા ગાડી ચૂકી જઈને અમારા મધુર દાંપત્યજીવનની ગાડીને બરાબરની પકડી જ રાખી હતી, મારા-અમારાં સહપ્રવાસી તરીકે ચાલુ રહેવા માટે જ તો !’

મેં ઘડિયાળ સામે જોયું, તો સાંજનો મેઈલ પકડી શકાય તેમ હતો. મેં મહેન્દ્રને સ્ટવ હોલવી નાખવાની સૂચના આપીને આદેશ ફરમાવી દીધો, ‘આપણે બધાંએ જવાનું છે !’

રોહિણીએ આશ્ચર્યચકિત થઈને પૂછી નાખ્યું, ‘પણ બધાં ?’

મેં કહ્યું, ‘હા, પછી તને વિગતે વાત કહીશ.’

* * * * *

રાત્રિના અંધકારને ચીરતો મેઈલ ઝડપભેર આગળ વધી રહ્યો હતો. ઉપરની બર્થ ઉપર છોકરાઓ ઊંઘી ગયા હતા. અમારી વચ્ચે સાંજની વાત છેડાવી શરૂ થઈ.

મેં શરૂઆત કરી કે, ‘જો રોહિણી, આપણી સાથેસાથે જ કદાચ આ જ મેઈલમાં તારા પર લખાયેલો મારો પત્ર સફર કરી રહ્યો હશે. તારા પિતાના ઘરે આપણે કાલે સવારે પહોંચીશું, જ્યારે એ પત્ર આપણને બપોરે મળશે. એ પત્ર તારે ટપાલી પાસેથી સીધો જ મેળવીને મને અકબંધ સોંપી દેવાનો છે, સમજી ? એ પત્ર મેળવવા અને તેની ગુપ્તતા તારાં બા-બાપુજી આગળ ખૂલી ન જાય તે પૂરતાં જ આપણે ત્યાં જઈ રહ્યાં છીએ. ચીમનકાકાની દીકરીનાં લગ્ન હાલ તો ગૌણ છે, મુખ્ય હેતુ તો છે એ પત્રને કબજે કરવાનો !’

‘પણ એ પત્રમાં એવું શું છે ? કંઈ અજુગતું છે કે શું ?’ રોહિણી ગંભીર બની ગઈ.

‘જે છે તે ઠીક છે. તને બતાવીશ ખરો, પણ ત્યાંથી પાછાં ફર્યા પછી જ; એ સ્થળે તો નહિ જ !’

‘પણ એ પત્ર ખૂલ્યા વગર જ રિડાયરેક્ટ થઈને આપણને પાછો મળી જાત, કેમ કે મારાં બા-બાપુજી એ કદીય ખોલે નહિ.’

‘તારી વાત સાચી, પણ પત્ર મોકલનાર તરીકે મારું નામ જુએ અને પછી માની લે કે તારા નીકળ્યા પછી જ આ પત્ર લખાયેલો હશે. પત્ર પહોંચે અને તું ત્યાં ન હોય તો સ્વાભાવિક છે કે તેમને ફિકર થાય કે વચ્ચે મુસાફરીમાં કોઈ દુ:ખદ ઘટના બની હશે કે શું ? આમ તું ઘરેથી ક્યારે નીકળી હશે એ વાતનો તાગ મેળવવાના આશયથી કદાચ પત્ર ફોડી નાખે અને જો એમ બને તો જિંદગીભર તારાં બા-બાપુજીથી મારે શરમાતા રહેવું પડે; વળી તેમનાં દિલોને ઊંડો આઘાત પણ પહોંચે !’

રોહિણીના ચહેરા ઉપરથી ક્ષણભર રંગ ઊડી જતો દેખાયો, પણ વળી પાછી સ્વસ્થ થતાં બોલી, ‘તો તો આપણે જવું સારું. પણ હવે તમને પૂછું છું કે મારી ચિઠ્ઠી વાંચ્યા પછી તમને શા શા વિચારો આવેલા ?’

‘એ વાત પછી. પહેલાં તું બતાવ કે ચિઠ્ઠી લખીને ગયા પછી તું પાછી કેમ ફરી ?’

રોહિણી હસી પડી અને બોલી, ‘મેં થોડી જવા માટે ચિઠ્ઠી લખી હતી ! મારે તો માત્ર તમારા પ્રત્યાઘાત જાણવા હતા. બાકી મેં તો ગઈ રાતે જ જવાનો વિચાર માંડી વાળ્યો હતો. બજારમાંથી ખરીદી કરીને આવ્યા પછી બહાર વરંડામાંથી કોલસાની બોરી ઉપર ચઢીને જાળીમાંથી ઘરનો તમાશો જોવાની મારી ઇચ્છા હતી; પણ બન્યું એવું કે બધી બસ ભરચક આવવાના લીધે હું અડધોએક કલાક મોડી પડી, એટલે હું તમાશાની શરૂઆત જોઈ ન શકી. છેલ્લે જ્યારે તમે બધા ચૂપચાપ રસોડામાં કામ કરી રહ્યા હતા, ત્યારે મેં કૉલબેલ વગાડી. આમ તમારો બગડેલો મુડ અને તમારા હાથની જે કંઈ ભાંગફોડ થઈ હોય તે મને જોવા ન મળ્યાં.’

હું હસ્યો, મોકળા મને હસ્યો. મારા સ્વભાવની હું પોતે જ દયા ખાઈને મારી મજાક કરતો હું ખડખડાટ હસતો રહ્યો. પછી તો મેં મારાં પરાક્રમોનું રજેરજ બયાન કરી દીધું.

વચ્ચેવચ્ચે તે પણ ખડખડાટ હસતી રહી. અમારી આસપાસ બેઠેલા મુસાફરોના કુતૂહલનો વિષય અમે બની રહ્યાં હોવા છતાં અમે અમારામાં જ ખોવાઈ ગયાં હતાં.

-વલીભાઈ મુસા

‘ચાંદની’ (૧૯૮૦)

 

 

Prize (પારિતોષિક)

Click here to read Preamble in Gujarati
[My Gujarati story “Paritoshik” is published here for my Gujarati Readers. When I was in M.A. (Part-1) in 1968, this story was selected for our college Magazine “Manikyam”. Here is the biographical style of narration. Main characters of the story are the author and his wife. Any art is the intellectual property of an artist. Literature is also an art. Some fame and money hungry people publish theft literature stealing from publicly unknown sources. Such fraud is an immoral act. This common issue is the base of my story. The plot, the dialogues and many other features of the story are humorous and enjoyable.

My Readers, you are invited to read this story; and I am sure that you, with a smiley face, read out it in a single sitting.]

પારિતોષિક

સાહિત્યસર્જનનું કામ જ એવું છે. જ્યારે ફુરસદમાં હોઈએ ત્યારે ‘મુડ’ ન આવે અને ‘મુડ’ હોય ત્યારે ફુરસદ ન હોય. પછી તો એમ ન હોય કે લક્ષ્મી અને સરસ્વતીની જેમ એ બંનેને એકબીજાંનો સહવાસ ગમતો ન હોય !

આજે રવિવાર હતો અને સવારમાં સુખશય્યામાંથી ઊઠતાં જ સંકલ્પ કરેલો કે ‘એવી એ’ આજે તો ચોટલા (મહિલા) મંડળમાં જવાની અને મારા માટે આજનો રવિવાર ફળદાયી નીવડશે; પણ તેના ગૃહગમનથી તે ગૃહાગમન સુધી ‘મુડદેવી’એ મારા આજના દિવસને નિષ્ફળ બનાવવા ધેરો ઘાલેલો જ રાખ્યો. બિચારી ‘મુડદેવી’ પણ શું કરે ? હું પણ, પેલો મુરઘીનો માલિક રોજ તેની પાસે એકએક ઈંડાની અપેક્ષા રાખે તેમ, લોભિયો બન્યો હતો. હું પણ શું કરું ? કેટલાંય સામયિકોના તંત્રીઓ મારી પાસે નિત્ય વાર્તાઓ રૂપી ઈંડાંની માગણી કર્યે જતા હતા, પછી બિચારી ‘મુડદેવી’ રિસાઈ ન જાય તો શું કરે ?

ત્યાં તો બરાબર પાંચના ટકોરે મારી ‘એવી એ’નાં ચંપલનો ચપ્ ચપ્ અવાજ મારા કાને અથડાયો. એ ઓષ્ઠ પરથી સ્મિત રેલાવતી આવી અને સીધી જ ગઈ રસોડામાં. મારી નજર પણ તેની સાથેસાથે રસોડાના દ્વાર ભણી ગઈ અને તેને પાછી પકડી પાડવા ત્યાં જ સ્થિર થઈ ગઈ, કારણ કે તે સાડી બદલ્યા સિવાય જ ગઈ હતી. પરંતુ થોડી જ વાર પછી સ્ટવનો ખખડાટ સંભળાયો; ત્યારે મારી કલ્પનાએ મને ઈશારો કર્યો કે આજની મિટિંગમાં, ચંપાબહેન, કમળાબહેન કે પછી કાન્તાબહેને જાહેર કરેલા પોતાની કોઈક વાનગીના સફળ પ્રયોગનું અનુકરણ કરવા ગઈ લાગે છે. પરંતુ દ્વાર તરફ મંડાયેલી મારી નજરે જ્યારે તેને ચાના પ્યાલા સાથે પકડી પાડી, ત્યારે મારી કલ્પના છોભીલી પડી. વળી પાછી ચુગલીખોર મને ચાડી ખાધી કે ચાના પ્યાલા પાછળ સિનેમા જોવાની કે કાંકરિયે ફરવા જવાની દરખાસ્ત હશે. હું ચાની પૂર્વભૂમિકા પાછળની યોજનાનો તાગ મેળવવા મથું છું, ત્યાં તો મારાં શ્રીમતી નવલ ઉર્ફે નવલિકા રણક્યાં : ‘હું બે વાગ્યાની ગઈ ત્યારના લખલખ કર્યું હશે અને કંટાળી પણ ગયા હશો, એમ માનીને ચા બનાવી લાવી; કેમ સારું કર્યું ને !’

મારા મુખેથી શબ્દો સરી પડ્યા : ‘શાબાશ ! તારા જેવી જ પત્ની બધા લેખકોને મળે તો તો …’

મને અધવચ્ચે જ અટકાવતાં કહ્યું, ‘બસ બસ, હવે મારી પ્રશંસા કરીને મને શરમાવશો નહિ.’ આમ કહેતાં સાચે જ તેના ગાલ પર શરમના શેરડા પડ્યા.

ચાનો અને સાથેસાથે મારી નવલિકાના સૌંદર્યંનો ઘૂંટડો ભરતાંભરતાં મેં પૂછી નાખ્યું, ‘આજના તમારા ચોટ…, સોરી, મહિલામંડળમાં શું વલોવ્યું ?’

તેણે ચહેરા ઉપર અર્ધગંભીરતા લાવતાં કહ્યું, ‘જુઓ, તમે અમારી સ્ત્રીઓની પ્રવૃત્તિઓને હસી કાઢો નહિ. તમે શું એમ માનો છો કે આવાં મંડળો અને ક્લબોમાં ભાગ લેવાનો માત્ર પુરુષોને જ અધિકાર છે ? પણ જવા દો

એ વાત, વળી પાછા તમે મારી દલીલને તોડવા સામી હજાર દલીલો કરશો. હંઅ, તમે શું પૂછતા હતા ? હા, યાદ આવ્યું. તો સાંભળો કે અમારી આજની મિટિંગમાં મુખ્ય ચર્ચાનો વિષય એ હતો કે આજથી છ જ મહિના પહેલાં શરૂ થએલા અમારા મંડળ સંચાલિત ‘સ્ત્રીજાગૃતિ’ માસિકને અન્યોની હરોળમાં કઈ રીતે લાવવું ?’

‘ઓહ ! ત્યારે જો ગુસ્સો ન ચઢે તો એક વાત કહું ? મને તો એમ લાગે છે કે તમારા સામયિકે અર્ધું આયુષ્ય વટાવી દીધું છે. પ્રથમ વર્ષે જેમની પાસેથી પરાણે વાર્ષિક લવાજમ પડાવી લીધું છે, તે લોકો બીજા વર્ષ માટે ગ્રાહક તરીકે ચાલુ રહે તે માનવા હું જરાપણ તૈયાર નથી; કારણ કે જે રસ્તે માણસ એકવાર લુંટાય, તે માણસ ફરીથી તે રસ્તેથી જાય નહિ.’

‘આવું કેમ બોલો છો ? તમને પુરુષોને સ્ત્રીઓની ઈર્ષા થાય છે, ખરું કે નહિ ? આજે મિટિંગમાં બધી બહેનો પણ એ જ કહેતી હતી કે તમારા જેવો તેમના પતિદેવોનો પણ અભિપ્રાય છે. પણ તમને એ ખ્યાલ નહિ હોય કે તમારી આવી ટીકાઓથી તો ઉલટો અમને પોરસ ચઢ્યો છે. એક દિવસ અમે છાતી ઠોકીને ગર્વથી કહી શકીશું કે …’

‘… કે તમે કહેતા હતા તેવું જ થયું. ગ્રાહકોનું પહેલા વર્ષનું લવાજમ પૂરું થવાને હજુ તો બે માસ બાકી છે, ત્યાં તો અમારું ‘સ્ત્રીજાગૃતિ’ બંધ પડ્યું. બે માસના લવાજમના પૈસા ગ્રાહકોને પરત આપવાનું પણ આજની મિટિંગમાં અમે તો નક્કી કરી દીધું !’

‘જુઓ, તમે રોજ અમારા માસિકને શાપ આપો છો, તે ઠીક નથી કરતા. ભલા, એક્વાર તો આશીર્વાદ આપો કે ‘સ્ત્રીજાગૃતિ’ ચિરંજીવી રહે !’

‘મારો કંઈ શાપ કે આશીર્વાદ આપવાનો ધંધો નથી. વળી આ હું નથી કહેતો, પણ ‘સ્ત્રીજાગૃતિ’ની આયુષ્યરેખા એમ કહે છે કે તે લાંબું જીવશે નહિ !’

‘હવે જોયા ન હોય તો ટીડા જોષી ! તમારું ભલું થાય, તમે અમારી પ્રવૃત્તિઓને ભાંગી પાડવા દલીલોના જેટલા ધમપછાડા કરો છો, તેનાથી અર્ધી મહેનતથી અમને કંઈક સલાહસૂચનો આપો, તો અમે અમારી ક્ષતિઓને ક્યાં સુધારી શકીએ તેમ નથી !’

‘તો, મારાં સૂચનો સ્વીકારવાની તારી-તમારી તૈયારી છે ખરી ?’

‘એ બંધાતાં નથી, સમજ્યા ! જો યોગ્ય સૂચનો હશે, તો તેના ઉપર અમે પછીની મિટિંગમાં વિચારણા કરીશું.’

‘તો એમ જ કરો ને ! પહેલાં વિચારણા કરી લો !’

‘શાની ?’

‘મારાં સૂચનો સ્વીકારવાની.’

‘પણ સૂચનો સંભળાવ્યા પહેલાં ? જુઓ, વાત હસી કાઢો નહિ. નહિ તો પછી…’

‘બસ…બસ…હું સૂચનો સંભળાવવા તૈયાર છું.’ તેનું નાકનું ટેરવું ચઢેલું અને ઓષ્ઠ લાંબા થતા જોઈ મેં ટીખળ ટાળતાં પૂછ્યું, ‘બોલો, તમારે તમારા માસિકને પ્રતિષ્ઠિત બનાવવું છે ?’

‘ના, ના, ત્યારે શું અમારે તેને ફજેતીના ફાળકે ચઢાવવાનું છે ?’

‘જો સીધો જવાબ આપ. હવે બીજો પ્રશ્ન એ છે કે તમારે તેને સદ્ધર બનાવવું છે ?’

‘હા, પણ અમે માત્ર પૈસા કમાવા આ માસિક શરૂ કર્યું નથી. અમે તો આ માસિક દ્વારા સ્ત્રીઓમાં જાગૃતિ લાવવા માગીએ છીએ. અમારે આ રીતે પુરુષોની દુનિયામાં ઉપેક્ષા પામેલી સ્ત્રીઓને આગળ લાવવી છે, સમજ્યા ?’

‘તમારા ચવાઈ ગએલા રોજિંદા ભાષણને બંધ કરો અને જીભને સંકેલી લ્યો, મારાં વહાલાં શ્રીમતીજી, જો સૂચનો સાંભળવાં હોય તો !’

મારી ‘એવી એ’એ તેના ભાષણ ભરડવાના ઉત્સાહને દબાવી દીધો અને મારાં સૂચનો સાંભળવા એવી કલાત્મક રીતે ઊભી રહી કે ઘડીભર તો પેલી સૂચનોની વાત જ મારા મગજમાંથી અલોપ થઈ ગઈ. ત્યાં તો મારી ‘નવલિકા’ ઊર્ફે ‘એવી એ’ ગરજી ઊઠી, ‘આમ આંખો ફાડીને મારી સામે શું જોઈ રહ્યા છો ? કંઈક વદશો કે ?’

વચમાં જરા મારી ‘એવી એ’ના ‘નવલિકા’ ઉપનામનો ખુલાસો કરી દઉં. ભાઈ, તેનું મૂળ નામ તો ‘નવલ’ (તેની ગામડાની સાહેલીઓના સંબોધનમાં કહું તો ‘નવલી’) હતું; પણ પેલા કવિ ખબરદારે જેમ પોતાના કાવ્યસંગ્રહો ’ઇકા’ પ્રત્યયાંતથી બહાર પાડ્યા હતા, તેમ મેં પણ તે પ્રમાણે તેનું નામાંતર કરી નાખ્યું હતું. વળી આપણા સાહિત્યપ્રકાર નવલિકાનો દેહ નાનો, તેમ મારી ‘એવી એ’નો શરીરનો બાંધો પણ નાજુકડો બાલિકા જેવો હોઈ મને આ ઉપનામ બંધબેસતું લાગ્યું હતું. ત્રીજું કારણ આપું તો સાચા અર્થમાં તે મારી ‘નવલિકા’ જ છે. મારી ઘણીખરી વાર્તાઓ અમારા મધુર દાંપત્યજીવનમાંથી જ સર્જાઈ છે, એટલે તે પોતે મારા મનથી મારા માટે જીવતી-જાગતી ‘નવલિકા’ જ બની રહી છે. હંઅ…જરા અવળા પાટે ચઢી ગયો ખરું કે ? હા, તો પછી તેની મુગ્ધક ગર્જના પછી મેં શરૂ કર્યું.

‘તો, જો ત્યારે સાંભળ. પહેલું તો તમે સ્ત્રીઓના જ લખેલા લેખ કે વાર્તાઓ છાપવાનો આગ્રહ છોડી દો.’

‘પણ અમારે એ પણ બતાવવું છે કે અમે સ્ત્રીઓ પણ સાહિત્યસર્જન કરી શકીએ છીએ !’

‘તો પછી કોણ એમ કહે છે કે સ્ત્રીઓ માત્ર રોટલીઓ જ કરી શકે છે ! તમે સ્ત્રીઓના લેખો કે વાર્તાઓ છાપવાં હોય તો ભલે છાપો; પણ આ તો માસિકની શરૂઆત હોઈ તમારે નામાંકિત લેખિકાઓની જ કૃતિઓને સ્થાન આપવું જોઈએ.’

‘પણ અમારે નવોદિતાઓને પ્રોત્સાહન આપવું છે તેનું શું ? એમ ન કરીએ તો પછી તેમનામાં સર્જન કરવાનો ઉત્સાહ જ આવે ક્યાંથી ? તમારો જ દાખલો લ્યો ને ! તમારી વાર્તા જ્યારે કોઈ માસિકમાં ચમકે છે, ત્યારે તમને કેટલો બધો આનંદ થાય છે !’

‘એ વાત સાચી, પણ નવોદિતાઓને પ્રોત્સાહન આપવા જતાંજતાં તમારું નવોદિત માસિક અકાળે વૃદ્ધ ન થઈ જાય !’

‘વળી પાછા તમે ટીખળે ચઢી ગયા !’

‘ટીખળ નથી, સાચી વાત કહું છું. જો વાચકોને સંતોષકારક સાહિત્ય નહિ પીરસાય, તો તમારું તૂત ક્યાં સુધી ચાલશે ?’

‘તમારી વાત છે તો સાવ સાચી, પણ નામાંકિત લેખિકાઓ આંગળીના વેઢે ગણી શકાય તેટલી જ છે. પછી અમે કર્તાઓ અને વાર્તાઓની વિવિધતા ન આપી શકીએ ને !’

‘તો પછી પીઢ લેખકોની કૃતિઓને સ્થાન આપો.’

‘એમ ! ત્યારે એમ કહો ને કે તમારે પગપેસારો કરવો છે !’

‘જો મજાક નથી કરતો, પણ સાચું કહું છું કે રોટલીમાં મીઠા જેટલું નવોદિતોનું સર્જન ચાલે. મારો કહેવાનો અર્થ એ નથી કે નવોદિતોનું સર્જન છેક નીચલી કક્ષાનું હોય છે. તને ખ્યાલ નહિ હોય, પણ વાચકો ઘણું કરીને લેખકનું નામ જોઈને જ વાર્તાઓ વાંચતા હોય છે.’

‘તમારી વાત સાથે હવે હું પૂરેપૂરી સંમત થાઉં છું. ‘સ્ત્રીજાગૃતિ’ના છ અંકો બહાર પડ્યા તે દરમિયાન વાચકોની થોકબંધ ફરિયાદો આવી છે કે વાર્તાઓમાં કોઈ દમ નથી !’

‘એ ખરું છે. તમારી બૈરક વાર્તાઓ પેલી લોકકથાઓની જેમ ‘એક નગરમાં એક રાજા હતો…’ એમ શરૂ થતી અને ‘છેવટે ખાધું, પીધું અને રાજ કર્યું.’ એવા અંતવાળી જ હોય ને ! ના ના, તો પછી વાચકો ફરિયાદ ન કરે તો શું પ્રશંસાનાં ફૂલ વેરે ?’

‘પણ એક કાંકરે બે પક્ષી મારી શકાય એવો માર્ગ અમે શોધ્યો છે. અમારા માસિકના ધ્યેય પ્રમાણે હવેથી મોટા ભાગની કૃતિઓ સ્ત્રીઓની જ હશે અને તે પણ દમવાળી !’

‘એવો માર્ગ વળી કોના ફળદ્રુપ ભેજામાંથી નીકળ્યો ?’

‘આજે અમે નક્કી કરી દીધું છે કે જેના પતિ લેખક હોય, તેમની જ કૃતિઓ અમારે છાપવી; પણ કોના નામે ખબર છે ? અમારા નામે જ ! જેના પતિ લેખક ન હોય તેમણે કોઈપણ સંબંધી લેખક પાસેથી મેળવી લેવી. હવે તમે જ કહો કે આ યોજનાથી તમારી સલાહ પ્રમાણે અમારા બંને હેતુઓ સરશે કે નહિ ?’

‘સાહિત્યમાં આવી છેતરપિંડી !’

‘આ છેતરપિંડી નહિ હોય, પણ તેના કર્તાની સંમતિથી જ એ થયું હશે ! વળી આ વાત અમારા સંપાદકમંડળ પૂરતી ખાનગી જ રહેશે.’

મને પ્રેમાનંદનાં નાટકો વિષેની વાત કરવાની ઇચ્છા થઈ આવી, પણ તેના આ જવાબની મક્કમતા જોઈને મેં ચર્ચાને આગળ ન વધારી; અને હસતાં જ પૂછી નાખ્યું, ‘તો તેં પણ એકાદ બે વાર્તાઓ આપવાનું વચન આપ્યું હશે, કેમ ખરું કે નહિ !’

‘મેં તો ઘસીને ના પાડેલી અને તેમને સમજાવવાની કોશિશ પણ કરી હતી કે એ તો સિદ્દાંતવાદીનું પૂછડું છે, પણ તેમણે માન્યું જ નહિ ! અમારી નવીન યોજના પ્રમાણે આવી કેટલી વાર્તાઓ એકત્ર કરવી તેની યાદીમાં તેમણે મારું નામ પણ લખી નાખ્યું ! વળી તમને નવાઈ લાગશે કે સૌ કરતાં વધારે વાર્તાઓ લાવવાની ફરજ મારા ઉપર પડી છે !’

હવે મને ચાના પ્યાલા પાછળની યોજના પૂરેપૂરી સમજાઈ ગઈ. સ્ત્રીઓ કેટલી ચતુર હોય છે ! પતિ જો ખબર ન રાખે તો તેના જીભના જાદુથી બિચારાને જરૂર શીશામાં ઉતારી દે !’

હું પણ મારી ‘નવલિકા’ની શબ્દજાળમાં ફસાઈ ગયો. તેણે મારી પાસે પાંચ વાર્તાઓની માગણી કરી. મેં ઘણી આનાકાનીના અંતે ત્રણનો સોદો પાકો કર્યો. બાકીની બે માટે તેણે વિનંતિ કરી કે મારે તેને તેની પ્રયોગદશાવાળી વાર્તાઓને મઠારી આપવી.

તમારે નવાઈ પામવાની જરૂર નથી કે મારી ‘એવી એ’ પણ વાર્તાઓ લખતી હશે ! હા, હજુસુધી એકેય સામયિકમાં પ્રસિદ્ધિ પામી ન હોવા છતાં મારી એકલાની પ્રશંસા તો જરૂર પામી છે. એ પરણીને આવી ત્યારથી આજસુધી મારાં પાસાં સેવ્યાં અને આટલું પણ ન કરી શકે ? તેણે મહિલામંડળની પ્રવૃત્તિઓમાં રસ લેવા માંડ્યું, ત્યારથી જ સ્ત્રીસ્વાતંત્ર્ય અને પુરુષોની સ્પર્ધા કરવાનું ભૂત તેના મનમાં ભરાયું છે. વળી મારા માર્ગદર્શન તળે તેની વાર્તાઓમાં થોડીઘણી પ્રગતિ થઈ છે ખરી, પણ પ્રસિદ્ધિલાયક થવામાં હજુ સમય ખૂટે છે. મેં પેલા સમસસેટ મોમની જેમ જોયેલું અને સાંભળેલું વર્ણવવાની રીત તેને શીખવી હતી. પરિણામે કેટલીકવાર તે અમારી વચ્ચે ખેલાતાં વાક્યુદ્ધોનો અક્ષરશ: અહેવાલ લખી નાખતી. આમ તેના સફળ-અસફળ પ્રયત્નોથી સર્જાયેલું જે કંઈ હતું, તેમાંથી બેએક વાર્તાઓને મઠારી આપવાનું મેં જે કબૂલ રાખ્યું હતું, તે સર્વથા અનુચિત તો નહોતું જ.

* * * * *

આજે ઑફિસેથી ઘરે પાછા ફરતાં તેણે મારું અપવાદરૂપ ગણી શકાય તેવું ઉમળકાભેર સ્વાગત કર્યું. આજના તેના ખુશમિજાજભર્યા ચહેરા ભણી હું વિસ્ફારિત નયને જોઈ રહ્યો હતો, ત્યાં તો પોતાના બંને હાથ પાછળ રાખીને આંખો ઉલાળતાં તેણે પૂછ્યું, ‘બોલો, મારા હાથમાં શું હશે ?’

હું વારાફરતી મારી કલ્પનાએ સુઝાડ્યું તેટલી વસ્તુઓ જેમજેમ ગણાવતો ગયો, તેમેતેમ તે પૂર્વપશ્ચિમ ડોકું હલાવતી જ રહી. છેવટે મારા મોંઢેથી ‘હાર્યો’ શબ્દ કઢાવીને તેણી મારી સામે ‘સ્ત્રીજાગૃતિ’ માસિક ધરી દીધું. મેં ઝડપભેર અનુક્રમણિકાવાળું પાનું કાઢીને નજર ફેરવી લીધી, તો તેમાં મારી જ લખેલી; પણ તેના નામથી પ્રસિદ્ધ થએલી વાર્તા ‘પાણીની સગાઈ’ – જે ઈશ્વર પેટલીકરરચિત ‘લોહીની સગાઈ’ની લગભગ પ્રતિવાર્તા જ હતી – દેખાઈ. આ વાર્તા જોતાં ઘડીભર મને વીજળી જેવો આંચકો લાગ્યો; કારણ કે મેં આ છેતરપિંડી કરવાની સંમતિ જ્યારથી આપી હતી, ત્યારથી જ મારા દિલમાં બળ્યા કરતું હતું. ત્યાં તો વળી આ વાર્તા જોઈ અને કર્તા તરીકે ‘નવલિકા’ તખલ્લુસ વાંચ્યું; ત્યારે ઘડીભર પેલો આંચકો લાગ્યો તો ખરો, પણ લાગ્યો એવો જ મારા પગના માધ્યમ દ્વારા સીધો જમીનમાં ઊતરી ગયો. મેં માસિકમાં પ્રથમવાર તેનું નામ છપાયાની ખુશી વ્યક્ત કરી, તો વળી તેણે મારી વાર્તા છપાયાની મને વધાઈ આપી.

આ પ્રસંગને થોડાક દિવસો વીત્યા, ત્યાં તો એક દિવસે ઑફિસમાં બેઠોબેઠો હું સમાચારપત્ર વાંચતો હતો; ત્યારે મારી નજર દર અઠવાડિયે પ્રસિદ્ધ થતા સાહિત્યવિભાગ ‘સર્જન અને સંવેદન’ પર પડી. મેં જ્યારે મોટા અક્ષરે એક ફકરાના મથાળે ‘પાણીની સગાઈ – એક સફળ પ્રતિવાર્તા’ વાંચ્યું, ત્યારે મારા પગ તળેથી ધરતી ખસતી લાગી અને ઓરડાની છત મારા માથે દબાતી લાગી. મેં ઝડપભેર નજર ફેરવી લીધી, તો વિવેચકે તેનાં ભારોભાર વખાણ કરેલાં. આખાય વિવેચનમાં એક પણ શબ્દ ક્ષતિ નિર્દેશતો ન હતો.

સામાન્ય રીતે વિવેચકો જ્યારે કોઈ કૃતિને બિરદાવવાના વલણમાં હોય, ત્યારે એકાદી ક્ષતિ તરફ અંગુલિનિર્દેશ કર્યા સિવાય રહી શકે નહિ; તે જ પ્રમાણે જ્યારે તેઓ કોઈ કૃતિને વખોડી કાઢવા માગતા હોય, ત્યારે એકાદ ગુણદર્શન તો જરૂર કરાવે. પરંતુ આ લેખમાં વિવેચકોની આ સામાન્ય પ્રણાલિકાનો મને ભંગ થતો લાગ્યો. આખો લેખ વાંચ્યા પછી મને એ જ પસ્તાવો થયા કરતો હતો કે આવી ઉત્તમ કૃતિ મારી ‘એવી એ’ના નામે છપાવવામાં મે ભયંકર ભૂલ કરી હતી.

ઘેર ગયા પછી આખી રાત એ જ વિચાર ઘોળાયા કર્યો કે પેલી ‘લોહીની સગાઈ’ વાર્તાને જે માનસન્માન મળ્યાં હતાં એવું જ આ વાર્તાનું પણ થયું તો ! ‘તો’ પછીનું તો હું સૂતાં સુધી ‘તો’ જ રાખી શક્યો, પણ સવારે આંખ ઉઘડતાં રાતના જોયેલા સ્વપ્ને ‘તો’ પછીની આગાહી કરેલી તે સત્ય માનવા હું પ્રેરાયો. પછી તો મેં પાણી પહેલાં પગરખાં કાઢવા જેવું વિચારીને કેટલીક તૈયારીઓ શરૂ કરી દીધી. સર્વપ્રથમ તો મેં એક પ્રવચનનો ડ્રાફ્ટ કરી નાખ્યો કે જેથી કદાચ ‘પાણીની સગાઈ’ વાર્તાનું બહુમાન કરવા કોઈ સમારંભ યોજાય તો મારી ‘એવી એ’ બે શબ્દો બોલી શકે ! આ પ્રવચનની તાલીમ જ્યારે તેને આપવામાં આવી રહી હતી, ત્યારે મારે દિગ્દર્શક અને શ્રોતા એમ બેવડો પાઠ ભજવવો પડતો. અહીં એક તરફ આ શરૂ કર્યું, તો બીજી તરફ ‘સ્ત્રીજાગૃતિ’ સિવાય અન્ય બેત્રણ સામયિકોમાં મારી ભલામણથી તેની પોતાની જ રચેલી, પણ મારા વડે સંસ્કારાયેલી વાર્તાઓ ચમકાવી દીધી; એમ માનીને કે મારી ‘એવી એ’ની લેખનશક્તિ પર વાસ્તવિકતાનો ઢોળ ચઢે !

* * * * *

મારું પેલી રાત્રિનું સ્વપ્ન સાચું પડ્યું. આજે કાપડિયા હૉલમાં ગુજરાતી સાહિત્યોત્કર્ષ સભા તરફથી મારી ‘નવલિકા’ – વાર્તા નહિ, પણ મારી ‘એવી એ’ને એક હજાર રૂપિયાનું રોકડ પારિતોષિક અને શાલ ઓઢાડીને તેનું બહુમાન કરવાનો સમારંભ યોજાયો હતો. પ્રારંભિક પ્રવચનો પછી પારિતોષિક-વિતરણ થયું. તાળીઓના ગડગડાટ વચ્ચે તેણે સભાપ્રમુખ નજીક જઈને પારિતોષિકનું કવર સ્વીકાર્યું અને પછી તો પ્રણાલિકાનુસાર તેણે મારું રટાવેલું પ્રવચન આરંભી દીધું.

કેટલી સ્વાભાવિકતાથી તે પોતાના મુખમાંથી શબ્દો સરકાવી રહી હતી ! તે જ્યારે એકએક શબ્દને તોળીતોળીને હાથના અભિનય સાથે બોલતી હતી, ત્યારે મારું હૃદય હર્ષ અને ગભરાટમિશ્રિત ધબકારા કર્યે જતું હતું. મારી નજર વારંવાર સભાગૃહની દરેક વ્યક્તિનો ચહેરો જોઈને છેવટે તેના તરફ મંડાતી. મને લાગ્યું કે ધાર્યા કરતાં વધારે સફળતાપૂર્વક તે શ્રોતાઓ ઉપર વાસ્તવિકતાની છાપ પાડી શકી હતી. તેણે પોતાના પ્રવચનમાં ‘કલાપી’નું દૃષ્ટાંત આપતાં કહ્યું હતું કે “‘કાન્ત’ જેવા તેમના કવિમિત્રો જેમ તેમનાં કેટલાંક કાવ્યોને મઠારી આપતા હતા, તેમ મારી વાર્તાઓ જે કલાયુક્ત બની શકી છે, તે મારા પતિનાં સલાહ-સૂચનોને આભારી છે. ઈશ્વર પેટલીકર રચિત ‘લોહીની સગાઈ’ મેં જ્યારે પ્રથમવાર વાંચી, ત્યારે એ જ ક્ષણે મને આની પ્રતિવાર્તા લખવાનો વિચાર આવ્યો હતો. તરત જ મારા મનમાં ભૂમિકા રચાઈ ગઈ અને મેં તેમના આગળ રજૂ કરી, તો તેમણે મારા વિચારને સહર્ષ વધાવી લેતાં મને પ્રોત્સાહન આપ્યું…”

આમ તેણે આબાદ રીતે પ્રવચનની પૂર્ણાહુતિ કરી કે આખોય હૉલ તાળીઓના ગડગડાટથી ગાજી ઊઠ્યો. મારાથી પણ તેના પ્રવચનની સફળતાની ખુશીરૂપે તાળી પડી ગઈ. હું તેના પર એટલો બધો વારી ગયો કે, મારું મન, જો થોડુંક એકાંત મળી જાય તો, હાલને હાલ હર્ષઘેલું બનીને તેને ઉપાડી લઈને ગોળગોળ ફુદડી ફરી નાખવા તલપાપડ બની ગયું, પણ તેને થાબડી લીધું.

પ્રવચના અંતે મારા જોડેની જ ખુરશીમાં બેઠેલી મારી ‘એવી એ’ના કાનમાં મેં એક ફૂંક મારી કે તરત જ તે ઊભી થઈ અને જાહેરાત કરી કે, ‘મારી વાર્તાની કદરરૂપે મને જે પારિતોષિક એનાયત થયું છે, તેને હું બહેનોના સર્વતોમુખી ઉત્કર્ષ માટે કામ કરતા અમારા મહિલામંડળને અર્પણ કરું છું. મને આશા છે કે અમારા મંડળનાં પ્રમુખ શ્રીમતી હંસાબહેન ત્રિવેદી મારી આ અલ્પ ભેટનો સ્વીકાર કરીને મને આભારી કરશે.

ફરી એકવાર સભાખંડની દિવાલોએ શ્રોતાઓની તાળીઓનો પ્રતિધ્વનિ આપ્યો. મહિલામંડળનાં પ્રમુખે ભેટનો સ્વીકાર કરતાં બે બોલ કહ્યા. આમ મારા મનમાં સંતોષ થઈ ગયો કે, ‘સારું થયું. હવે આ ભેટથી ‘સ્ત્રીજાગૃતિ’ના સંપાદક મંડળના મોંઢા ઉપર ડુચો વળી જશે !’

આમ છતાંય સમારંભના અંતે રિક્ષામાં બેસતાંબેસતાં હું તેને એ પૂછ્યા સિવાય ન રહી શક્યો કે ‘“તમારું સ્ત્રીજાગૃતિ’નું સંપાદક મંડળ આ રહસ્યને જાળવી રાખશે કે ખરું ?’

મારા પ્રશ્નનો લગભગ બેપરવાઈથી જવાબ આપતાં તેણે માત્ર એટલું જ કહ્યું કે, ‘મારા માટે જો રહસ્ય જાળવવાનાં હોય, તો ભલે ને હાલ જ જાહેર કરી દે ! હું એકલી જ નહિ, પણ બધી જ સંડોવાયેલી છે. વળી તેમને પોતાના માસિકની પ્રતિષ્ઠાનો પણ વિચાર આવશે કે નહિ ? આ સમારંભથી ‘સ્ત્રીજાગૃતિ’ કેટલું પ્રકાશમાં આવી જશે, તેની તમને ખબર છે ?’

તેના આ સચોટ જવાબથી મેં રાહતનો દમ અનુભવ્યો. રિક્ષાની ગતિથી સામે ધસતા પવન વડે તેના કપોલપ્રદેશ ઉપર હાલતી તેના વાળની લટ સાથે મારી દૃષ્ટિને એકાકાર કરતો હું મનોમન તેના ઘટનાની ગોપનીયતાના તર્કને વંદી રહ્યો !

– વલીભાઈ મુસા

‘માણિક્યમ્’ (૧૯૬૮)

 Dtd. 7^th July, 2007

Paritoshik (પારિતોષિક) – pdf