(૪૨૯-અ) સાહિત્યમાં શબ્દપ્રયોજના

“આ નેટડે રહીને કીબોર્ડ પર મથનારાં આપણે સૌ શબ્દને પ્રયોજવાની સાથે કેટલી જાગૃતી રાખીએ છીએ તેની તપાસ આપણે જ નહીં કરીએ તો કોણ કરશે ?” (‘શબ્દ માટેની સાધના’ : જુગલકિશોર વ્યાસ- ‘Net-ગુર્જરી’)

‘વલદાની વાસરિકા’ શ્રેણીએ ગુજરાતી ભાષા વિષે તો ઘણી ચર્ચાઓ થઈ, પરંતુ આજે ગુજરાતી સાહિત્યના સંદર્ભે ઉપરોક્ત વિધાનના અનુસંધાને ‘સાહિત્યમાં શબ્દપ્રયોજના’ અંગે કંઈક રસપ્રદ વાતો કરવાનો ખ્યાલ છે. આપણા વિષયમાં પ્રવેશ કરવા પહેલાં આપણે ભાષા અને સાહિત્યના ભેદને સમજી લઈએ તો ઠીક રહેશે.

‘ભાષા’ એ એવા શબ્દો અને એ શબ્દો થકી અભિવ્યક્ત થતી એવી એક નિશ્ચિત વ્યવસ્થા છે કે જે સર્વસામાન્ય રીતે એક જ પ્રકારના સમુદાય, ભૌગોલિક વિસ્તાર કે સંસ્કૃતિ વચ્ચે રહેતા લોકો આપસી વિચાર અને વાણીના વિનિમય માટે મૌખિક કે લિખિત સ્વરૂપે તેને પ્રયોજતા હોય. તો વળી, ‘સાહિત્ય’ વિષે એમ કહી શકાય કે જે વિવિધ ભાષાઓના પોતપોતાના શબ્દોથી બનેલી એવી એક શાબ્દિક કલા છે કે જેના વિવિધ પ્રકારો વડે તેનો સર્જક સામા પક્ષે ભોક્તાઓને પોતાની સંવેદનાઓના સહભાગી બનાવીને આનંદ આપે અને જ્ઞાનોપાર્જન કરાવે. સાવ સરળ શબ્દોમાં સમજીએ તો ભાષા એ સાધન છે, જ્યારે સાહિત્ય એ ભાષાના સાધન વડે સર્જાતું સાધ્ય કે સર્જન છે.

જો સાહિત્ય ભાવકના દિલ અને દિમાગનો કબજો લઈ લે અને તેને સંપૂર્ણ રીતે માણી લેવા માટે તેને મજબૂર કરી દે તો માનવું રહ્યું કે તે સાહિત્ય ઉત્તમ પ્રકારનું છે. અહીં ‘ઉત્તમ’ શબ્દમાં ‘શિષ્ટતા’ના ગુણને પણ સમાવિષ્ટ થએલો સમજવો રહ્યો. અશ્લિલતા પણ એ પ્રકારનું માનસ ધરાવતા વાચકને આનંદ આપી શકે અને તેટલા માત્રથી એવું સાહિત્ય ઉત્તમત્તાની હરોળમાં કદીય બેસી ન શકે. ઉપર મેં ઉત્તમ પ્રકારના સાહિત્ય માટેની કોઈ વ્યાખ્યા આપી છે તેમ સમજવાની કોઈથી ગેરસમજ ન થવી જોઈએ, કેમ કે સાહિત્યને ઉત્તમ કક્ષાએ લઈ જવામાં ઘણાં સહાયક પરિબળો ભાગ ભજવતાં હોય છે. વિવિધ સાહિત્યમીમાંસકોએ રસ, અલંકાર, વક્રોક્તિ, રહસ્યજાળવણી, પ્રવાહિતા, શૈલી, ભાવનિરૂપણ, ગેય કાવ્ય હોય તો ભાવાનુરૂપ છંદબદ્ધતા, અગેય કાવ્ય હોય તો તેના ભાવયુક્ત પઠનની ક્ષમતા આદિને ઉત્તમ સાહિત્યસર્જન માટેનાં આવશ્યક અંગો તરીકે ઓળખાવ્યાં છે. આમ છતાંય કેવા પ્રકારના સાહિત્યને ઉત્તમતાની મહોર મારી શકાય તેવી કોઈ નિશ્ચિત વ્યાખ્યા બાંધી શકાઈ નથી.

અહીં આપણે સાહિત્યમાં ‘શબ્દપ્રયોજના’ની જ ચર્ચા કરી રહ્યા છીએ અને તેથી મારું કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે કોઈપણ પદ્ય કે ગદ્ય એવા સાહિત્યપ્રકારના ઉત્તમ સર્જન માટે શબ્દપ્રયોજનની મહત્ત્વની ભૂમિકા રહેતી હોય છે. પહેલી નજરે આમ જોવા જઈએ તો એકલોઅટૂલો કોઈક વ્યંજનો અને સ્વરોના સમન્વયથી બનેલો એવો એ શબ્દ આપણને સહજ અને શુષ્ક ભાસશે; પરંતુ એ જ શબ્દ જ્યારે સિદ્ધહસ્ત સાહિત્યસર્જક દ્વારા તેની સાહિત્યિક રચનામાં યથાસ્થાને, યથાભાવે અને યથાહેતુએ પ્રયોજાશે, ત્યારે તેનું મૂલ્ય અનેકગણું વધી જશે. આ તો એવી વાત થઈ ગણાશે કે રસ્તામાં રખડતો કોઈક પથ્થર કોઈ શિલ્પકારના ટાંકણાથી ઘડાઈને મૂલ્યવાન શિલ્પકૃતિ બની જાય !

સહિત્યસર્જનમાં સર્જક પાસે પોતે જે ભાષામાં સર્જન કરવા માગે છે તે ભાષાના શબ્દો તો તેની પાસે મોજૂદ જ હોય છે, પરંતુ તેણે તો માત્ર યોગ્ય શબ્દોને પસંદ કરીને યોગ્ય રીતે પ્રયોજવાના જ હોય છે. અહીં એક વાત ધ્યાનમાં લેવી ઘટે કે સર્જક કંઈ શબ્દેશબ્દને ચકાસીચકાસીને કે વિચારીવિચારીને પ્રયોજતો નથી હોતો, એ તો એની મેળે નિરૂપાતા જ રહેતા હોય છે. હા, એ ખરું કે એ સર્જક પોતાના સર્જનને આખરી ઓપ આપવા પહેલાંના વાંચન વખતે કોઈક શબ્દોને બદલતો પણ હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે, ખંડકાવ્યના મહારથી સમા કવિ મણિશંકર રત્નજી ભટ્ટ ‘કાન્ત’ વિષે એમ કહેવાય છે કે તેમણે ‘વસંતવિજય’ ખંડકાવ્યની આ પંક્તિ ‘કંપમાના પડે માદ્રી નરેન્દ્રભુજની મહીં’માંના ‘પડે’ શબ્દને, ‘લીધી’ અને ‘પડે’ એમ અનેકવાર ફેરબદલ કર્યો હતો. અહીં ખંડકાવ્યને સમજાવવું અસ્થાને હોઈ માત્ર એ બે શબ્દો વચ્ચેના તાત્વિક અર્થોને સાવ સંક્ષિપ્તમાં સમજાવીશ કે જો પાંડુ રાજાએ રાણી માદ્રીને પોતાના બાહુઓમાં ‘લીધી’ એમ લખવામાં આવે તો વસંત ઋતુની માદક અસર પાંડુ ઉપર થઈ ગણાય; જ્યારે ‘પડે’ એમ લખાતાં એ અસર માદ્રી ઉપર થઈ છે એમ સમજાય. વાસ્તવમાં તો સૂક્ષ્મ અને સુંદર એવાં શ્વેત વસ્ત્રોવાળી માદ્રીને જોતાં પાંડુની જ કામવાસના ભભૂકી ઊઠી હતી.

મેં ક્યાંક લખ્યું છે કે શબ્દ તો બિચારો કહ્યાગરો હોય છે અને સર્જક ઉપર જ બધું અવલંબિત હોય છે કે તેને કેવી રીતે પ્રયોજવો. દરેક સર્જક શબ્દના સામર્થ્યને પામવા મથતો હોય છે અને તેનાં કલ્પનાચક્ષુ સામે શબ્દનાં વિવિધ સ્વરૂપો પ્રગટતાં હોય છે. અહીં માત્ર એ જ કહેવાનો આશય છે કે કોઈ પણ સર્જન વાંચક સામે તૈયાર સ્વરૂપે હોય એટલે તેને તે સહજ જ લાગે, પણ સર્જકે તેની સર્જનપ્રક્રિયામાં કેવી મથામણ કરી હોય છે એ તો એ પોતે જ જાણતો હોય છે; જેમ કે પ્રસુતા જ પ્રસવવેદનાને સમજી શકે !

ઊંટ અને ઘોડા જેવાં સવારી માટેનાં પ્રાણીઓને પહેલાં તો લાડકોડથી પળોટવામાં આવતાં હોય છે અને પછી જ તેઓ સવારીલાયક બનતાં હોય છે, બસ એવું જ સાહિત્યકાર માટે શબ્દ અંગે પણ સમજવું રહ્યું. સૉનેટપિતા બ.ક.ઠા.ના ‘ભણકારા’ સૉનેટની ચિરંજીવી આ પંક્તિને અવલોકતાં આપણને ખ્યાલ આવશે કે રેવા (નર્મદા) નદીનાં શાંત જળને વર્ણવવા કવિ પોતાની કલ્પનાને ક્યાં લઈ જાય છે અને કેવા સક્ષમ એવા સામાસિક શબ્દ ‘સ્તનધડક’ને હળવેથી ગોઠવી દે છે. વળી કવિની કલ્પનાની પરાકાષ્ઠા તો એ છે કે મંદમંદ રીતે હાલકડોલક થતી નાવને પેલા સ્તન ઉપરના તલની ઉપમા આપવામાં આવે છે ! અહીં આપણે કવિની ‘ધડક’ શબ્દની પસંદગી ઉપર પણ વારી જવું પડશે; ભલેને તે છંદજાળવણી અર્થે ‘ધડકન’ના વિકલ્પે પ્રયોજાયો હોય ! ‘ધડક’ શબ્દમાં ‘ધડકન’ કરતાં અર્થચમત્કૃતિ વિશેષ હોવાની વાતને નકારી શકાશે ખરી ?

ઉપરોક્ત બે ઉદાહરણોને આપણે સવિસ્તાર સમજી લીધાં. હવે કેટલાંક વિશેષ શબ્દપ્રયોજનોને સંક્ષેપમાં જોઈ લઈએ. નરસિંહ મહેતાના એક પ્રભાતિયામાં કડી છે, ‘જેહના ભાગ્યમાં જે સમે જે લખ્યું, તેહને તે સમે તે જ પહોંચે.’. અહીં ‘જેહના’ અને ‘તેહના’ શબ્દોના બદલે ‘જેમના’ અને ‘તેમના’ શબ્દો પ્રયોજાઈ શકાયા હોત, પણ તેમાં લયનો આનંદ પ્રાપ્ત થઈ શક્યો હોત ખરો ? કવિઓ સ્વૈરવિહારી હોય છે અને મનમાં આવે તો તેઓ શબ્દકોશમાંના શબ્દોને નવીન ઓપ પણ આપી દેતા હોય છે. ‘જૂનું ઘર ખાલી કરતાં’ કાવ્યમાં ‘બાબાપુ ના કશુંય ભૂલિયાં…’ કડીમાં ‘ભૂલ્યાં’નું ‘ભૂલિયાં’ કરીને કવિએ કરુણ રસને ઘેરો બનાવ્યો છે. મીરાંબાઈ ‘હંસ’ના બદલે ‘હંસલો’ મૂકે, મેઘાણી પોતાનાં કાવ્યોમાં સમદર, બહેનડ, માવડી, ભાઈયું, સોનલાં, રૂપલાં, બંધુડો જેવા શબ્દો પ્રયોજીને જે તે મૂળ શબ્દોને કેવા લાડ લડાવ્યા છે ! દયારામનો ‘શ્યામ રંગ સમીપે’માં વપરાએલો તળપદો શબ્દ ‘વંત્યાક’ હાસ્ય નિષ્પન્ન કરે, તો વળી શ્રીરામની બાળવયની ચેષ્ટા વર્ણવતા કવિ ભાલણની ‘છબછબ કરતા છેડા પલાળે, પાણીડાં ઢોળે’ માંના ‘પાણીડાં’ શબ્દનું માધુર્ય કંઈ ગાંજ્યું જાય એવું છે ખરું ? ઉત્તરકાલીન કવિઓનાં થોડાંક કાવ્યોને તપાસીએ તો નિરંજન ભગતના કાવ્યના ‘પથ્થર થરથર ધ્રૂજે’ શબ્દો પથ્થરને તો ધ્ર્રૂજાવે છે, પણ સાથે આપણે પણ નથી ધૂજી ઊઠતા ? ઉમાશંકર ‘નદી દોડે’ કાવ્યમાં ‘અરે, એ તે ક્યારે, ભસમ સહુ થઈ જાય પછીથી !’ માં ઉચ્ચારછૂટના આશયે ‘ભસ્મ’ના બદલે ‘ભસમ’ નથી મૂકતા, પણ લૌકિક ઉચ્ચાર તરીકે તેને પ્રયોજીને તેઓ ઉચ્ચ કોટિનું ભાવમાધુર્ય નિપજાવે છે.

આટલા સુધી તો આપણે ગુજરાતીના પદ્યસાહિત્યને અવલોક્યું, થોડુંક ગદ્યસાહિત્ય પણ જોઈ વળીએ. રા. વિ. પાઠક ‘ખેમી’ વાર્તામાં ‘ખેમી રાંડી’ એવા બે શબ્દો વડે જ ‘ધનિયા’ના મૃત્યુનો વાચકને વીજળીક આંચકો આપે છે. છે ને સીધાસાધા બે આ શબ્દો ! લખી શકાયું હોત કે ‘ખેમીએ વૈધવ્યનો કાળો કામળો ઓઢ્યો’, ‘ખેમીના માથાની સેંથીનું સિંદુર લોપાઈ ગયું’, ‘ખેમીના સૌભાગ્યનો ચાંદલો ભુંસાઈ ગયો’ વગેરે…વગેરે; પરંતુ આવાં લાંબાંલાંબાં વાક્યોથી વાચકને ત્વરિત આંચકો આપી શકાયો હોત ખરો ! ગો. મા. ત્રિપાઠી ‘સરસ્વતીચન્દ્ર’માં ‘દુ:ખી હું તેથી કોને શુ ? સુખી હું તેથી કોને શું ?’ જેવા સરળ શબ્દોએ વાચકના હૃદયના તાર કેવા ઝણઝણાવી દે છે ! ધૂમકેતુની ‘વિનિપાત’ વાર્તામાંનું વાક્ય ‘પડે છે ત્યારે સઘળું પડે છે !’ ભુલાશે ખરું ? એ જ ધૂમકેતુની વાર્તા ‘રજપૂતાણી’ના અંતભાગે આવતા વાક્ય ‘ અત્યંત વેદનાભર્યું રજપૂતનું મોં, બે તરસ્યા હાથનો ખોબો વાળીને, આ પડતું પાણી ભારે વિહ્વળતાથી પી રહ્યું છે…ઘટક…ઘટક….ઘટક…ઘૂંટડા લે છે.’ને માણી લઈએ. શું ‘તરસ્યા હાથનો ખોબો !’ એ શબ્દચિત્ર વાચકના માનસપટમાંથી ભુંસાશે ખરું ? શું અવગતિયા થએલા એ રજપૂતે પીધેલા પાણીના ઘૂંટડાઓનો ઘટક…ઘટક અવાજ વાચકના કાનોમાં દીર્ઘકાળ સુધી ગૂંજ્યા નહિ કરે ?

આપણે આ લઘુલેખના સમાપને આવી પહોંચ્યા છીએ. ‘શબ્દ’ શબ્દનો એક અર્થ તો થાય છે, એક કે એકાધિક વર્ણોનો સાર્થ સમૂહ; સાથેસાથે એ પણ યાદ રહે કે તેનો અન્ય અર્થ અવાજ કે ધ્વનિ પણ થાય છે. સફળ સાહિત્યસર્જક પોતાનાં સર્જનોમાં કેટલાક શબ્દોને એવી રીતે પ્રયોજતો હોય છે કે તે બધા માત્ર દૃશ્યમાન જ નથી રહેતા હોતા, બોલતા પણ હોય છે !

-વલીભાઈ મુસા 

 

(૩૫૧) રમેશ પટેલ ‘આકાશદીપ’ કૃત ‘કાવ્યસરવરના ઝીલણે’ કાવ્યસંગ્રહ ઉપરની મારી પ્રસ્તાવના

ગુજરાતી સાહિત્યજગતને પોતાના ‘સ્પંદન’, ‘ઉપાસના’ અને ‘ત્રિપથગા’ એવા ત્રણ કાવ્યસંગ્રહોના તેજપુંજ થકી અજવાળનાર ‘આકાશદીપ’ ઉપનામધારી, નિવૃત્ત વીજેજનેર, એવા માન્યવરશ્રી રમેશભાઈ પટેલ હવે પોતાની પ્રથમ ઈ-બુક ‘કાવ્યસરવરના ઝીલણે’ દ્વારા ગુજરાતી નેટજગતમાં પદાર્પણ કરી રહ્યા છે. ‘ત્રિપથગા’ના વિમોચનટાણે સાહિત્યધુરંધરોએ તેમને જે શબ્દોમાં નવાજ્યા છે તેના તોલે તો કદાચ નહિ જ આવી શકે તેવી અવઢવ સાથે હું તેમના માટે અને તેમની કવિતાઓ માટે એકમાત્ર ‘પોલાદી’ વિશેષણ વાપરવા માગું છું. રમેશભાઈના ચાહકો આ ‘વિવેચક’ને એટલે કે મને મનમાં કદાચ ‘બબુચક’ તરીકે સંબોધશે, એટલા માટે કે કવિ અને તેની કવિતા તો ઋજુ  હોય, તો પછી અહીં ઉભય માટે ‘પોલાદી’ વિશેષણ પ્રયોજાય શાને! આ વાતનો સંક્ષિપ્તમાં ખુલાસો એ જ કે રમેશભાઈનાં કાવ્યો અને તેઓ પોતે તકલાદી નથી. બ. ક. ઠાકોરનાં કાવ્યો માટે એક કાળે વિવેચકોએ ‘કઠોર’ શબ્દ પ્રયોજ્યો હતો અને તેમનાં કાવ્યોની અર્થ-રસ-ગ્રહણની પ્રક્રિયાને ‘નારિકેલપાક’’ની ઉપમા આપી હતી. અહીં રમેશભાઈનાં કાવ્યો માટે ‘પોલાદી’ શબ્દ ‘સમજવા માટે દુષ્કર’ એ અર્થમાં મેં નથી પ્રયોજ્યો, પણ તેમનાં કાવ્યો નક્કર છે, ‘આકાશ’ના એક અન્ય અર્થ ‘પોલાણ’ની જેમ નહિ! તેમનાં કાવ્યો, કાવ્યોની પંક્તિઓ અને પંક્તિઓમાંના શબ્દો સઘળાં અર્થસભર, ચિંતનશીલ, લયબદ્ધ, એકબીજાનાં પુરક અને એકબીજાને ઉપકારક બની રહે છે.

હું કોઈ પૂર્ણકાલીન કે અંશકાલીન સાહિત્યનો કોઈ વિવેચક નથી.  મારા બ્લોગ ઉપર મારા કેટલાક બ્લોગર મિત્રોનાં કાવ્યો કે લેખો ઉપરના મારા પ્રતિભાવો, કેટલાંકનાં ચરિત્રચિત્રણો અને હ્યુસ્ટનસ્થિત મારા મિત્ર શ્રી વિજયકુમાર શાહનાં બેએક પુસ્તકો ઉપરનાં મારાં અવલોકનો એવી કેટલીક સામગ્રી થકી હું મારી તેરમી અને હાલ પૂરતી આખરી ઈ-બુક ‘સમભાવી મિજાજે’ ને આજકાલમાં પ્રસિદ્ધ કરવામાં હતો. મારી આ પ્રસ્તાવના કદાચ મારા એ પુસ્તકનું એક પ્રકરણ બની રહે, કેમ કે રમેશભાઈએ મને આની આગોતરી સંમતિ આપી જ દીધી છે. આવાં અવલોકનો, પ્રતિભાવો, પ્રસ્તાવનાઓ કે સમીક્ષાઓ એવા લેખક્ની જ સ્વઉપાર્જિત મૂડી ગણાતી હોય છે, પણ મારી પ્રણાલિકા એ રહી છે કે મારાં આ પ્રકારનાં લખાણોના આધારરૂપ કૃતિઓના કર્તાઓની સંમતિ હું મેળવતો જ હોઉં છું, કારણકે આને હું સાહિત્યજગતનો શિષ્ટાચાર ગણું છું અને તેવી કૃતિઓને મારા સર્જનના બીજરૂપ સમજતો હોઉં છું. મારા જીવનના બ્લોગીંગ શરૂ કરવા પહેલાંના છેલ્લા ત્રણેક  દશકાઓ દરમિયાન મારી ધંધાકીય વ્યસ્તતાના કારણે હું સાહિત્યવાંચનથી અલિપ્ત થઈ ગયો હતો અને તેથી જ મારા વિવેચનની એક મર્યાદા રહેતી હોય છે કે હું વર્તમાન સાહિત્ય કે તેવા સાહિત્યકારોને તેમના ઉલ્લેખો થકી ઉચિત ન્યાય આપી શકતો નથી. જો કે શ્રી વિષ્ણુપ્રસાદ ર. ત્રિવેદીના મંતવ્ય મુજબ વિવેચકે તો જે તે કૃતિ સાથે જ જોડાએલા રહીને તેની રમણીયતાને સમજવાની અને સમજાવવાની હોય છે. તેણે પર્યવસાયી (અંતિમવાદી) બનીને કૃતિ વિષેના કોઈ ચુકાદાઓ સંભળાવવાના નથી હોતા, પણ સર્જકે અનુભવેલી તેના સર્જન વખતની આનંદ- સમાધિના સ્વરૂપને તપાસવાનું હોય છે. આ પ્રસ્તાવનાના વાચકો અને આ કાવ્યસંગ્રહના કવિએ પણ છેલ્લે એ જ તપાસવાનું રહેશે છે કે મારા આ વિવેચનલેખમાં હું કેટલા અંશે સફળ કે નિષ્ફળ રહ્યો છું.

ભાઈશ્રી ‘આકાશદીપ’ના આ કાવ્યસંગ્રહમાં કાવ્યપ્રકારો અને વિષયોનું વૈવિધ્ય જોવા મળે છે. મારી ધારણા મુજબ તેમણે લગભગ બધા જ કાવ્યપ્રકારો ઉપર પોતાનો કાવ્યકસબ અજમાવ્યો છે. તેમનાં કેટલાંક ઊર્મિકાવ્યો વિષે કંઈક લખવા પહેલાં મારા પોતાના બ્લોગ ઉપરનાં ‘મારાં ઊર્મિકાવ્યો’ લેખની પ્રસ્તાવનામાં મેં એક જ લીટીમાં તેની જે વ્યાખ્યા આપી હતી તેને રજૂ કરીશ. એ શબ્દો હતા : ‘Lyric is a poem that expresses the personal feelings of the lyricist’. આ વ્યાખ્યા મારી પોતાની મૌલિક હોવાનો મારો કોઈ દાવો નથી, કેમ કે અનુસ્નાતક સુધીના મારા અંગ્રેજી અને ગુજરાતીના વિશાળ વાંચનના પરિપાકરૂપે આ કે આવી કોઈ વ્યાખ્યાઓ મારા કે કોઈનાય મનમાં આકાર લઈ શકે છે. મારા કથનના મૂળ રાહે હું આવું તો મારે કહેવું પડશે કે રમેશભાઈએ ઊર્મિકાવ્યની ઉપરોક્ત વ્યાખ્યાને પોતાનાં અનેક કાવ્યોમાં સાર્થક કરી બતાવી છે. ‘આટલું વ્હાલ કેમ ઢોળે?’ કાવ્યમાંની આ કડી કવિના હૃદયોલ્લાસને વ્યક્ત કરે છે:‘ઝૂમી ઝૂમી ફૂલડે એ શું ખોળે/ સખી, વાયરા આટલું વ્હાલ કેમ ઢોળે?’. મારા સમગ્ર કાવ્યસંગ્રહના ઝીણવટભર્યા અવલોકનમાં મને દેખાયું છે કે તેમણે તેમનાં ઊર્મિકાવ્યોમાં ક્યાંક વિષાદને તો ક્યાંક ઉલ્લાસને અભિવ્યક્ત કર્યો છે. સાહિત્યજગતમાંની સનાતન એક વ્યાખ્યા ‘શીલ તેવી શૈલી’ મુજબ અતિ સંવેદનશીલ જીવ એવા રમેશભાઈએ પોતાની રચનાઓમાં પોતાના હૃદયની સઘળી સંવેદનાઓને  નીચોવી દઈને તેમણે આ કાવ્યસંગ્રહ દ્વારા આપણા સુધી પહોંચાડી છે.

ગુજરાતી બ્લોગજગતના અન્ય એક મહાનુભાવ જુગલકિશોર વ્યાસશ્રી ક્યાંક કવિતા વિષે લખે છે,‘… અને ચિત્તને કોઈ અગમ્ય તરફ લઈ જાય તેવું કૌશલ્ય બતાવે તે પણ કાવ્યની જ એક અનન્યતા છે’. રમેશભાઈ પોતાનાં માત્ર ઊર્મિકાવ્યો જ નહિ, પણ તમામ કાવ્યપ્રકારોમાં આ વિધાન મુજબનું પોતાનું અનન્ય કૌશલ્ય બતાવે છે. એ જ જુગલકિશોરભાઈએ સાવ દેશી શબ્દોમાં ‘કાવ્ય’ને એમ સમજાવતાં આગળ લખ્યું છે કે ‘… મહત્વની વાત જ એ છે કે ભાવ કે વિચાર આપણને સ્પર્શી જાય, ઝણઝણાવી મૂકે તોય આપણને એનો ભાર ન રહે કે એનાથી ધરવ ન થાય અને વારંવાર એને માણવા મન રહે, ત્યારે આપણી કાવ્યમીમાંસાના પંડિતો (વિવેચકો) તેને ‘કાવ્ય’ કહે છે.’ રમેશભાઈનાં ‘અમારા હાલ’, ‘તરુ આપણું સહિયારું’, ‘હું માનવને ખોળું’ વગેરે  જેવાં કાવ્યો જુગલકિશોરભાઈની આ વાતની સાક્ષી પૂરે છે. “રટે રાધા” માંની પંક્તિઓ ‘કા’ન કુંવરના મોરલાના છોગે, સખી મારી નજરું ગૂંથાણી / વૃન્દાવનની વાટે ભૂલીને ભાન હું ભોળી ભરમાણી / રટે રાધા!  કા’નાના કામણે ચૂંદડીના પાલવડે પ્રીત્યું બંધાણી./’ વગેરે આપણને કવિ દયારામની યાદ અપાવી જાય છે; યાદ કરો “દયારામ રસસુધા” ની રચનાઓ ‘શ્યામ રંગ સમીપે ન જાવું’ કે પછી ‘રાતલડી કોની સંગે જાગ્યા ઘાયલ છોજી, કેઈનાં નેનબાણા વાગ્યાં!’.

રમેશભાઈનાં પ્રકૃતિકાવ્યોમાંની તેમની નિરૂપણકલા એટલી સહજ અને રમણીય હોય છે કે તેવી કૃતિઓને વાંચતાં  આપણે જે તે ઋતુ કે પ્રાકૃતિક વાતવરણનો અનુભવ કરતા હોઈએ તેવું જ આપણને લાગે. આમ આવાં કાવ્યો આપણા માટે ‘સ્પંદન’ સમાન બની રહે છે. કવિએ પોતે રચેલા જે તે કાવ્ય વખતે તેણે અનુભવેલાં સ્પંદનો (waves)ને એ કાવ્યના માધ્યમ  દ્વારા વાચકમાં અનુકંપિત કરાવી શકે તો અને માત્ર તો જ એ કાવ્યને અને તેના કવિને સફળ ગણાવી શકાય. આખા કાવ્યસંગ્રહમાં આપણને મોટી સંખ્યામાં આવાં પ્રાકૃતિક વર્ણનનાં કાવ્યો મળી રહેશે. કવિ ન્હાનાલાલના આવા એક કાવ્યની પંક્તિઓ ‘ઝીણા વરસે મેહ, ભીંજે મારી ચુંદલડી’ વાંચતાં જેમ કાવ્યનાયિકાની સાથે આપણે પણ ભીંજાઈ જઈએ; બસ, તે જ રીતે, રમેશભાઈ પોતાના ‘સિંધુના બિંદુથી’ કાવ્યની આ પંક્તિ ‘ધરતી મેહુલિયાના સુભગ મિલને, મદમાતી ધરતીએ પ્રગટી સુવાસ’ થકી પહેલા વરસાદથી ભીની માટીની સોડમનો આપણે અનુભવ કરી શકીએ છીએ. ‘ગ્રીષ્મ’ કાવ્ય આપણને શરીરે દઝાડે છે તો ‘ગાજ્યાં ગગન’, ‘ગગન શરદનું’  અને ‘હેલે ચઢી તમારી યાદ’ વગેરે કાવ્યો પ્રાચીન કાલીન ઋતુકાવ્યો બનીને આપણને  માનસિક અને આત્મિક એવી વિરહની આગમાં તરફડાવે છે.

કવિ પોતાનાં કેટલાંક કાવ્યોમાં આધ્યાત્મજ્ઞાનના વિષયને પણ સ્પર્શ્યા સિવાય રહી શક્યા નથી, જેની મિસાલ તરીકે  ‘અમારા હાલ’ કાવ્યને દર્શાવી શકાય. આની છેલ્લી કંડિકા જૂઓ:’જાણ્યા જાણ્યા તોય રહ્યા સદા અજાણ, હરિ એવા દીઠા અમે અમારા હાલ’. મારા “આત્મા – સંક્ષિપ્ત અભ્યાસ’ લેખમાંના કોઈક અજ્ઞાતના ઈશ્વરના નૈકટ્યની પ્રાપ્તિ વિષેના  અવતરણને કવિના આ વિચારના સમર્થનમાં અહીં દર્શાવું છું કે ‘જ્યાં મારી બુદ્ધિ અણુંના માપ જેટલું પણ અંતર કાપીને તારી નજીક આવવા મથે છે, ત્યાં તો તું માઈલો દૂર ચાલ્યો જાય છે.’ તો વળી નિરંજન ભગતની યાદ આપતું આ કાવ્ય ‘અવિનાશી અજવાળું’ પણ માણવા જેવું ખરું! તેની સરસ મજાની પંક્તિ છે: ‘નથી અમારું નથી તમારું, આ જગ સૌનું સહિયારુ/મારામાં રમતું તે તારામાં રમતું, અવિનાશી  અજવાળું’ આ સંદર્ભે કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોરને તેમના આ કથન ‘ઈશના સૌંદર્યને માણે અને જાણે એનું નામ કવિ’ થી યાદ કરીએ. ‘ગીતા છે મમ હૃદય’ કાવ્ય તો જેમ ગીતા જીવનનો સાર સમજાવે છે, બસ તેવી જ રીતે આ લઘુ કાવ્ય એ પણ જાણે કે ગીતાનો જ સાર હોય તેવી રીતે કવિ લાઘવ્યમાંઆપણને ઘણું ઘણું કહી જાય છે. આ કડી ‘શ્રી કૃષ્ણ વદે, સુણ અર્જુન સખા,ગીતા છે મમ હૃદય/ સોંપી લગામ પ્રભુને હાથ ,આવી જા તું મમ શરણ’ તો સાચે જ આપણને ગુજરાતી સાહિત્યના પંડિત યુગની કવિતાઓની યાદ અપાવી જાય છે.

કવીશ્વર દલપતરામની શૈલીની યાદ અપાવતી ‘સિંહ રાજા જ બોલ્યા’ એક રચના છે. તો વળી પોતે ‘પટેલ’ અટકધારી હોઈ કદાચ કિસાનપુત્ર હોવાના નાતે જગતના તાત  એવા કિસાનને યથાયોગ્ય સમજી શક્યાની પ્રતીતિ આપણને તેમની કૃતિ ‘સવાયો તાત’માં થયા વગર રહેશે નહિ. વર્તમાન સમયની ‘જગતના તાત’ની અવદશાને દુનિયા ભલે નજરઅંદાજ કરતી હોય, પણ ‘હરિ’ને મન તો એવા કિસાનનો મરતબો અદકેરો જ છે. આ વાતની ગવાહી આપે છે, કવિના આ શબ્દો: ‘નથી સવાયો કોઈ તાતથી, ભોળી એની ભક્તિ / આંખે ઉભરે વહાલનાં વારિ, હૈયે ધરણીધરની મરજી’.

કવિએ ગુજરાત અને  ભારત દેશ ઉપરનાં વતનપ્રેમ અને દેશભક્તિને લગતાં ‘મહેંકતું ગુજરાત’, ‘આઝાદી’ અને ‘જયહિંદ જયઘોષ ત્રિરંગા’ જેવાં કાવ્યો, ‘આદ્યાશક્તિ’ જેવાં ભક્તિકાવ્યો, ‘અમે રે ઉંદર’ જેવાં વ્યંગકાવ્યો વગેરે જેવી કાવ્યોની વિવિધતાઓ આપવામાં કવિએ કોઈ કસર છોડી નથી. જૂના જમાનાના શ્યામ-શ્વેત બોલપોટના જમાનાનું જે કાળે લોકજીભે ખૂબ રમતું એવું ગુજરાતી ફિલ્મીગીત  ‘ભાભી, તમે થોડાં થોડાં થાજો વરણાગી’ ને વર્તમાન સમયના સંદર્ભમાં ‘ઓ ભાભી તમે’ શીર્ષકે રમેશભાઈએ સરસ મજાનું પેરડી કાવ્ય રચીને કમાલ કરી બતાવી છે.  કવિનું એક બીજું રસમય બાળકાવ્ય ‘આવ ને ચકલી આવ’ પણ મનભાવન બની રહે છે. ‘આવી જ દીપાવલી’ તહેવાર ઉપરનું ઉમળકાસભર કાવ્ય છતાં ‘વર્ષાન્તે સરવૈયું હાથ ધરજો, લાભ્યા તમે શું જગે?’ પંક્તિ થકી કવિ માનવજીવનના સાર્થક્ય અને સિદ્ધિપ્રમાણને ઉજાગર કરે છે. સંસ્કૃત કાવ્યમીમાંસક મમ્મટનું કવિતા કલા વિષેનું વિખ્યાત વિધાન છે કે કવિતા કાન્તા (પત્ની)ની જેમ મિષ્ટ વાણીમાં ઉપદેશને ઘોળીને પાઈ દેનારી હોય; બસ, આ જ રીતે રમેશભાઈ પણ પોતાના આખા કાવ્યસંગ્રહમાં ઠેરઠેર આવી પ્રયુક્તિઓ થકી માનવ જીવન વિષેના અનેક સંદેશાઓ અને ફલશ્રુતિઓ  બતાવી જાણે છે. ‘ઉછાળો હર હૈયે તોફાન’ કાવ્ય ભ્રષ્ટાચાર અને પ્રદુષિત લોકશાહી સામે જંગનું એલાન કરતું અને વાચકના દિલમાં ઉત્તેજના જગાડતું સુંદરતમ કાવ્ય છે.

વાંચન દરમિયાન સ્મિતને ચહેરાથી જરાય વેગળું ન થવા દેનાર  કેટલાંક રમુજી કાવ્યો પૈકી  મુખ્ય તો એક છે ‘હાલો હાલોને ઘેલાભાઈની જાનમાં!’. ગુજરાતી બ્લોગ જગતમાં ધૂમ મચાવનાર ‘હાસ્ય દરબાર’ બ્લોગના ધણીધોરીઓ ભેગા મને પોતાને પણ સાંકળી દેતા આ કાવ્યની થોડીક પંક્તિઓ આ પ્રમાણે છે: ‘વલીભાઈએ બાંધ્યાં હાઈકાં રે, શબ્દોની તીખી કટાર / ઉંઘમાં મરકે મોટડા, વ્યંગની વાગે શરણાઈ / હાલો હાલોને ઘેલાભાઈની જાનમાં’. ‘ઓ મારા વરસાદ અને વહુ’ કાવ્યમાં તો વરસાદ અને વહુની સરખામણી કરીને કવિએ ‘કેમ કરી દઈએ રે જશ’ જેવી પંક્તિઓ દ્વારા વક્રોક્તિનો સહારો લઈને માર્મિક હાસ્ય નિરૂપ્યું છે. ‘ચાની રંગત’ કાવ્યમાં ચાને ભારતીય જીવનનો ભાગ બની ગએલી બતાવતાં કવિએ તેને ‘રૂપલી રાજરાણી’ની ઉપમા આપીને વ્યંગ્ય કવન દ્વારા ઘણાં લક્ષ સાધ્યાં છે. કવિની હાઈકુકાર તરીકેની ક્ષમતાને પણ નજર અંદાઝ નહિ કરી શકાય. પ્રથમ દૃષ્ટિએ સરળ લાગતું આ જાપાની હાઈકુ રચવું એ પણ પ્રખર કવિત્વશક્તિ માગી લે છે. કવિએ ‘તાંડવલીલા’ શીર્ષકે આપેલાં કેટલાંક હાઈકુઓ પૈકીનું એક હાઈકુ  ભગવાન શંકરના તાંડવ નૃત્યને  અનોખી રીતે અભિવ્યક્ત કરે છે, જે આ પ્રમાણે છે: ‘તાંડવલીલા / ત્સુનામી ને ભડકા / સ્તબ્ધ દુનિયા’!

હવે જ્યારે મારી આ પ્રસ્તાવનાનું સમાપન નજીક આવતું જાય છે, ત્યારે મને કહેવા દો કે મારા   વિવેચનધર્મ અનુસાર મારે આ કાવ્યસંગ્રહમાંની કવિની ખૂબીઓની સાથે સાથે તેમની  ખામીઓને પણ તટસ્થ ભાવે દર્શાવવી જરૂરી બની જાય છે. મારા આ કર્તુત્વને ‘ઘોડા છૂટી ગયા પછી તબેલાને તાળાં વાખવા’ જેવું ન સમજતાં સર્જક આને એ અર્થમાં સમજશે કે આવું દોષનિવારણ પોતાનાં આગામી સર્જનોમાં કરીને પોતાનાં સર્જનોને ઉત્તમોત્તમ બનાવી શકાશે.

બીજી એ સ્પષ્ટતા કરવી અહીં જરૂરી બની જાય છે કે અહીં સર્જનના ઈ કે પી પ્રકાશનપૂર્વે મને મળેલા ડ્રાફ્ટના આધારે જ્યારે હું આ લખી રહ્યો હોઉં, ત્યારે મારા આ લખાણને  વિવેચન ન કહેતાં એને પ્રસ્તાવના જ કહેવી પડે. વિવેચન તો જે તે પુસ્તકની બહાર કોઈ સામયિક, સમાચારપત્ર કે કોઈ વિવેચકના પોતાના અંગત પુસ્તકમાં હોય છે, જ્યારે પ્રસ્તાવનાનું સ્થાન એ પુસ્તકની અંદર હોય છે. હવે બને એવું કે પ્રસ્તાવનાલેખક તરફથી સર્જકની કોઈ ક્ષતિઓ તરફ અંગુલિનિર્દેશ કરવામાં આવ્યો હોય અને પોતાના સર્જનને આખરી રૂપ આપવા પહેલાં એવી ક્ષતિઓને પ્રસ્તાવનાલેખકની સંમતિથી સર્જક દ્વારા સુધારી લેવામાં આવે તો પ્રસ્તાવનામાંનો એવો ક્ષતિનિર્દેશ કે ટીકાટિપ્પણી અર્થહીન બની જાય. આમ પ્રસ્તાવનાને પણ મઠારી લેવી પડે અને તો જ ઉભય વચ્ચે એકસૂત્રતા જાળવી શકાય. અહીં વળી નવો પ્રશ્ન એ ઉદભવે કે આ પ્રકારના સુધારાવધારા થકી છેવટે સર્જન ખામીરહિત બની જતાં પ્રસ્તાવના માત્ર પ્રશંસાત્મક જ બની રહે. આમ વાચકને એમ જ લાગે કે વિવેચકે ન્યાયી વિવેચન કર્યું નથી. આ ખુલાસો એટલા માટે જરૂરી બની જાય છે કે આવી પરિસ્થિતિમાં વાચકોને  વિવેચકના તાટસ્થ્ય વિષે કોઈ શંકાકુશંકા રહે નહિ.

અહીં રમેશભાઈ મને આપેલી ડ્રાફ્ટ કોપીને યથાવત્ જાળવી રાખીને કાવ્યસંગ્રહ પ્રસિદ્ધ કરશે તેમ માનીને હું કેટલાંક સૂચનો કરું તો તે અસ્થાને નહિ લેખાય. પ્રથમ તો તેમણે ‘ત્રિપથગા’માં અંગ્રેજી, ગુજરાતી અને હિંદી એમ ત્રણેય ભાષામાં પોતાની રચનાઓ રજૂ કરી હતી, તેની પાછળ ‘ત્રિપથગા’ને અનુલક્ષીને કવિના વિવિધ (જુદાજુદા) ત્રિવિધ આશયો પૈકીનો ત્રણ ભાષાનો આશય હશે; પણ અહીં આ કાવ્ય સંગ્રહને દ્વિભાષી (Bilingual) ન રાખતાં હિંદીમાં લખાએલી થોડીક જ રચનાઓને આ સંગ્રહમાંથી બાકાત રાખવી જોઈતી હતી.

‘ઓગષ્ટ ક્રાન્તિના ઓ યશભાગી’ કાવ્ય તેના નાયકોના ‘Flop Show’ ના કારણે હવે અપ્રસ્તુત થઈ જતું હોઈ તેને પણ અહીં બાકાત રાખ્યું હોત તો વાચકોને અન્ના હજારે આણિ કંપનીની નિષ્ફળતાની વ્યગ્રતામાંથી બચાવી શકાયા હોત. કેટલાંક કાવ્યોનાં શીર્ષકોમાં યોગ્ય વિરામચિહ્નોનોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હોત તો જે તે કાવ્યમાંનો કવિનો ભાવ શીર્ષકના વાંચન માત્રથી વાચકોને સમજાયો હોત! આ બાબતના ઉદાહરણમાં કેટલાંક શીર્ષકો આ પ્રમાણે છે : – ‘ગાંધી આવી મળે !’, ‘ગબ્બર ગોખ ઝગમગે, રે લોલ !’ તો વળી, ઘણાં કાવ્યોમાં પણ પંક્તિઓના અંતે કે વચ્ચે પણ જ્યાં જરૂરી હોય ત્યાં વિરામચિહ્નો સમૂળગાં છે જ નહિ, જેને મોટી મર્યાદા સમજવી પડે! ‘વિરાટ તારી શાન !’ કાવ્ય જો સર્વસામાન્ય કોઈ પણ ક્રિકેટરના સંદર્ભે હોય તો બરાબર છે, પણ જો તે  વ્યક્તિલક્ષી હોય; દા.ત. સચિન તેદુંલકર, તો કાવ્યમાં તેનો નામોલ્લેખ થવો જોઈતો હતો!

મેં રમેશભાઈને મારી એક મર્યાદાની વાત જણાવી દીધી હતી કે હું કાવ્યપ્રકાર ‘ગઝલ’ ના બંધારણ આદિથી પૂરો અવગત ન  હોઈ એવી કોઈ રચનાના વિષયવસ્તુમાત્રની ચર્ચાથી વિશેષ કશાયથી મને પરહેજ (સીમિત) રાખીશ. પરંતુ બ્લોગજગતનાં વિદુષી પ્રજ્ઞાબેન વ્યાસના કવિની ગઝલ ‘એકાંત’માં ઉપરના સૂચનને ટપકાવીશ કે ‘આ સુંદર ગઝલમાં મત્લા બરાબર નથી, આમ છતાંય ભાવવાહી રચના છે.’ ગઝલમાં ભલે મારી ચાંચ ન ડૂબતી હોવા છતાં હું તેને જાણી અને માણી શકું તો ખરો જ અને તેથી જ મને ખૂબ પસંદ પડેલી ‘છે કિનારા બે જુદા’ ગઝલનો એક શેર આપ વાચકો સાથે Share  કરું છું, મુશાયરાઓમાં થતા પઠનની અદાથી કે ‘ધર્મ મારો ધર્મ તારો, છે કિનારા બે જુદા (૨)/જલ વહાવે એક બંને (શુક્રિયા), જલ વહાવે એક બંને, સત્ય એ સાચું બધે’.

“ચંદ્ર પર પ્રથમ પગ મૂકનાર અવકાશયાત્રી આર્મસ્ટ્રોંગ” શીર્ષકે કવિ દ્વારા લખાએલી રૂડી લઘુરચનાના પ્રતિભાવ રૂપે અન્ય એક મહાનુભાવ કે જેમને મેં Think Tank’ નું બિરૂદ આપ્યું છે તેવા શ્રી શરદભાઈ શાહે તે બ્લોગના Comment Box માં પોતાનો જે પ્રતિભાવ સ્વર્ગસ્થ આર્મસ્ટ્રોંગને અંજલિ આપતી તેમની આ શીઘ્રરચના થકી આપ્યો હતો, તેને અહીં વ્યક્ત કર્યા વિના હું નહિ રહી શકું.

“વિરાટ બ્રહ્માંડમાં  દીઠી ધરા મારી સલુણી,
રમે નભે  દૃષ્ટિ તો  હૈયે  રમે કોટિ કહાણી,
હશે  જ કેવો  રૂડો આ ચાંદ પૂંછું હું મનને,
દઉં સલામી જ,  આર્મસ્ટ્રોંગ ચૂમ્યા ચંદ્રભૂમિ!”
– (રમેશ પટેલ( ‘આકાશદીપ’

“ચાંદ પર કદમ રખા નીલને પહલી બાર,
ચાંદને કહા હોગા, આના યહાં બારબાર!
મગર આજ નીલ હુઆ જબ તારતાર,
સચ કહું, ચાંદભી રોયા હોગા ઝારઝાર!”
– (શરદ શાહ)

મારી પ્રસ્તાવનાના અતિવિસ્તારથી હું વાકેફ છું જ, કેમકે રમેશભાઈએ પોતાના કાવ્યસંગ્રહને બૃહદ બનાવ્યો હોઈ મારે પણ તેમની સાથે ખેંચાવું પડ્યું છે. આમ છતાંય સાહિત્યજગતના શિષ્ટાચારના ભાગરૂપે હું વાચકોની ક્ષમા યાચું છું. મેં પ્રારંભે જ રમેશભાઈની નિવૃત્ત વીજ ઈજનેર તરીકેની ઓળખ આપી દીધી છે, તેની પાછળ પણ મારો ઈશારો છે કે જોખમી એવા વીજળીના તાર સાથે આસાનીથી રમત રમતાં રમતાં નોકરી પૂરી કરનાર એવા ભાઈશ્રી ‘આકાશદીપ’ કેવી આસાનીથી  શબ્દોના તાર જોડી બતાવીને આપણને કાવ્યરમતમાં કેવા રમમાણ કરી દે છે! રમેશભાઈને તેમની કવિ તરીકેની સફળતા બદલ આપ સૌ વાચકો વતી અને મારી વતી ધન્યવાદ આપું છું. ગુજરાતી સાહિત્યને તેમના તરફથી વધુ ને વધુ નવીન સર્જનો મળતાં રહે તેવી અભ્યર્થના સાથે અત્રેથી વિરમું છું.  જય હો!

-વલીભાઈ મુસા