લાગ઼ર ઇતના હૂઁ કિ ગર તૂ
લાગ઼ર ઇતના હૂઁ કિ ગર તૂ બજ઼્મ મેં જા દે મુઝે
મેરા જ઼િમ્મા દેખ કર ગર કોઈ બતલા દે મુઝે (૧)
(લાગ઼ર= અશક્ત, કમજોર; ગર= અગર, જો; બજ઼્મ= મહેફિલ; સભા; જા= જગ્યા, સ્થાન; જ઼િમ્મા= જવાબદારી)
અર્થઘટન અને રસદર્શન:
ગ઼ાલિબના આ શેરમાં અલંકારશાસ્ત્ર પ્રમાણે વિપ્રલંભ (વિયોગ) શૃંગાર રસ છે. અહીં ગ઼ાલિબ તેની માશૂકાના વિરહમાં તડપે છે અને તેથી જ તે મળવાની ઇજાજત માગતાં કહે છે કે અગર તે તેની મહેફિલમાં બેસવા માટેની જગ્યા આપે તો તે અશક્ત હોવા છતાં પણ આવવા માગે છે. પોતે મહેફિલની અને માશૂકાની અદબ જાળવી રાખશે તેવી તેમની જવાબદારી લઈને કોઈ તેમને જણાવશે કે તેમની પ્રિયામિલનની તીવ્ર ઇચ્છાને પરિતૃપ્ત કરવા તેઓ મદદગાર થાય. અહીં આ શેરને સૂફી મત પ્રમાણે કે મીરાંની પ્રેમલક્ષણા ભક્તિની રૂએ ઇશ્કે હકીકીની વિચારધારાએ સમજીએ તો માશૂકા એ ઈશ્વર છે અને ઈશ્વરનાં રહસ્યોને સમજાવનાર ગુરુ મદદગાર છે. પરંતુ માશૂકા અંગેનાં પાછળથી આવતાં વર્ણનો ઈશ્વરના નિરંજન અને નિરાકાર હોવાના ગુણો સામે વિરોધાભાસી બની રહે છે. આમ આ ગ઼ઝલને ઇશ્કેમિજાજી સ્વરૂપે જ ગણવી રહી.
* * *
ક્યા તઅજ્જુબ હૈ જો ઉસ કો દેખ કર આ જાએ રહમ
વાઁ તલક કોઈ કિસી હીલે સે પહુઁચા દે મુઝે (૨)
(તઅજ્જુબ= આશ્ચર્ય, નવાઈ; રહમ= દયા; વાઁ તલક= ત્યાં સુધી; હીલે સે= બહાને)
અર્થઘટન અને રસદર્શન:
આ શેર એ બતાવે છે કે માશૂકા બેરહમ હોવા છતાં પણ જો તે માશૂકની અશકત હાલતને જોઈને તેના પ્રત્યે રહમદિલી (દયાભાવ) બતાવે તો તે માશૂક અને મદદગાર ઉભય માટે આશ્ચર્યજનક ઘટના બની રહેશે. આમ માશૂકના દિલમાં માશૂકાની રહમદિલીની આશા જાગી જતાં હવે તેની માશૂકાને મળવાની તમન્ના બળવત્તર બની જાય છે, અને તેથી જ તો તે પેલા મદદગારને કાકલૂદી કરતા હોય તેમ વીનવે છે કે તેમને કોઈપણ બહાને માશૂકાના મુકામ સુધી એટલે કે તેની મહેફિલમાં પહોંચાડી દે. શેરના પ્રથમ મિસરામાં માશૂકને જે અશક્ત બતાવ્યા છે તેને સ્થૂળ અર્થમાં શારીરિક બીમારીના કારણે અશક્ત એમ ન સમજતાં તેની માશૂકાને મળવાની વિહ્વળતાના કારણે તે બેતાબ બની ગયા છે અને એ બેતાબી તેમના ચહેરા ઉપર ડોકાઈ જતાં તેઓ બીમાર અને અશક્ત લાગી રહ્યા છે. તેની આ બેતાબી માશૂકાના દિલમાં તેના પ્રત્યે હમદર્દી બતાવશે જ તેવો તેને પાકો યકીન છે. શબ્દકોશ પ્રમાણે ‘માશૂક’ના અર્થો ‘પ્રિયા’ અને ‘પ્રિયતમ’ બંને થાય છે. મેં મારી આ શ્રેણીમાં બધે ‘માશૂક’ને ‘પ્રિયતમ’ અને ‘માશૂકા’ને ‘પ્રિયતમા’ તરીકે ઓળખાવેલ છે. વ્યાકરણ પ્રમાણે ‘આ’ પ્રત્યયથી નારીવાચક શબ્દ બને છે, જેમ કે ‘અજ’=બકરો/ઘેટો,પણ ‘અજા’=બકરી/ઘેટી થાય!
* * *
મુઁહ ન દિખલાવે ન દિખલા પર બ-અંદાજ઼-એ-ઇતાબ
ખોલ કર પર્દા જ઼રા આઁખેં હી દિખલા દે મુઝે (૩)
(બ-અંદાજ઼-એ-ઇતાબ= ગુસ્સાના ભાવથી; પર્દા= આવરણ, ઓઝલ)
અર્થઘટન અને રસદર્શન:
હવે માશૂકા જો માશૂકને તેની મહેફિલમાં બેસવાની ઈજાજત આપે તો પોતે પોતાની લઘુતમ ઇચ્છા દર્શાવે છે. તે કહે છે કે જો તે પોતાના ચહેરાનાં દીદાર (દર્શન) ન કરાવે અથવા એમ કરવાની માશૂકની અઘટિત માગણી સામે તે ગુસ્સાનો ભાવ બતાવે તો તે પોતાના ચહેરા ઉપરના નકાબને થોડોક દૂર હઠાવીને પણ માત્ર તેની આંખો જ બતાવશે, તો પણ તે સંતુષ્ટ થઈ જશે. અહીં ઘડીભર આ વાતને ઇશ્કે હકીકી રૂપે સમજીએ તો પરમાત્માનો સાક્ષાત્કાર પૂર્ણપણે પામવાના બદલે એક માત્ર તેની ઝલક અનુભવાય તો પણ સાધક સંતુષ્ટ થઈ જાય, પરંતુ આગળ જણાવ્યા મુજબ અહીં ઇશ્કે મિજાજી જ વિદ્યમાન છે.
* * *
યાઁ તલક મેરી ગિરફ઼્તારી સે વો ખ઼ુશ હૈ કિ મૈં
જ઼ુલ્ફ઼ ગર બન જાઊઁ તો શાને મેં ઉલઝા દે મુઝે (૪)
(જ઼ુલ્ફ઼= અલક, લટ; શાને (શાન) = કંધો, ખભો)
અર્થઘટન અને રસદર્શન:
આ શેર સાથે ગ઼ઝલ પૂરી થાય છે. ચારેય શેરમાં ક્યાંય સિગ્નેચર ઉપનામ ‘ગ઼ાલિબ’ કે મૂળ નામ ‘અસદ’ ન હોઈ તેના સર્જક વિષે કોઈ શંકા સેવવી જરૂરી નથી. અહીં શૈલી ‘ગ઼ાલિબ’ની જ છે, વળી તેમની જ ગ઼ઝલોના સંગ્રહમાંથી જ આ ગ઼ઝલ પસંદ કરવામાં આવી છે. એક શક્યતા છે કે ગ઼ઝલ અંશત: પણ હોય અથવા તો મૂળ સંકલનકારથી એ શેર છૂટી ગયો પણ હોય. આમ નામ-ઉપનામ વગરની ગ઼ાલિબની કેટલીક ટૂંકી ગ઼ઝલો જોવા મળે છે. આ શેરમાં માશૂકની તડપની પરાકાષ્ઠા વર્તાય છે. તે કવે છે કે માશૂકા તેના પરત્વેના તેના ઇશ્કમાં ગિરફ્તાર થયેલો તેને જાણે અને તેથી જ કદાચ તે ખુશ થાય તો તદુપરાંત તે વધુ કંઈ ન ઇચ્છતાં માત્ર તેને એટલી જ આરજૂ છે કે પોતે તેના કેશકલાપની એક અલક કે લટ બની જાય અને તેણી પોતાના નાજુક સ્કંધ ઉપર તેને ઝુલાવી નાખે તો પણ તેમનાં ધન્યભાગ્ય ગણાય. પ્રેમદીવાના કે પ્રેમદીવાનીઓ કેવી કેવી કલ્પનાઓ કરી શકે તેનું અહીં ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. આ નાચીજ રસદર્શનકારે પોતાના એક પ્રણય/હાસ્ય હાઈકુ ‘તવ ઉંબરે, થૈ પગલૂછણિયું, સ્પર્શું તળિયાં!’માં એક અનોખી કલ્પના કરીને હાસ્ય નિપજાવ્યું છે.
* * *
-મિર્ઝા ગ઼ાલિબ
(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૨૦૮)
* * *
ઋણસ્વીકાર :
(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot, અને વીકીપીડિયા
