(597) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૨૭ (આંશિક ભાગ – ૩) હૈ બસ કિ હર એક ઉનકે ઇશારે મેં નિશાઁ ઔર… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

હૈ બસ કિ હર એક ઉનકે ઇશારે મેં નિશાઁ ઔર  (શેર ૭ થી૯)

મરતા હૂઁ ઇસ આવાજ઼ પે હર ચંદ સર ઉડ઼ જાએ
જલ્લાદ કો લેકિન વો કહે જાએઁ કિ હાઁ ઔર (૭)

[ચંદ= થોડુંક, કેટલુંક; જલ્લાદ= શિરચ્છેદ કરનાર]

ગ઼ાલિબ ઉપર વારી જઈએ તેવો આ શેર આપણને એ વિચારવા માટે મજબૂર કરશે કે તેમની ખોપરીમાં કોણ જાણે કેટકેટલી ભવ્ય કલ્પનાઓ ભરેલી પડી હશે કે જે તેમના શેરમાં પ્રસંગોપાત સહજપણે આવી જ જાય છે. આ શેરમાં આપણને માશૂકની એકતરફી દીવાનગીની પરાકાષ્ઠા અને સામા પક્ષે માશૂકાની એટલી જ દયાવિહીન નિષ્ઠુરતા એક સાથે જોવા મળશે. પહેલા ઉલા મિસરામાં માશૂક તેમની માશૂકાના અવાજ ઉપર એવા મુસ્તાક (ફિદા) હોવાનું જણાવે છે કે તેઓ એ અવાજ ઉપર ફના થઈ જવા પણ તૈયાર છે. આ જ મિસરાના ઉત્તરાર્ધે તો તેઓ એટલી હદ સુધી મરવાની તેમની તૈયારી બતાવે છે કે તેઓ માશૂકાના અવાજને સાંભળવા માટે માત્ર એક જ નહિ, પણ તેમનાં અનેક મસ્તક વધેરાવવા માટે તત્પર છે.

શેરના બીજા સાની મિસરામાં ગ઼ાલિબની અજીબોગરીબ એવી કલ્પના છે કે પોતાનાં મસ્તક વધેરાવી દેવાની તત્પરતા સામે માશૂકાનું દિલ પીગળવું જોઈતું હતું અને તેણે માશૂકની આરજૂ સામે ઝૂકી જઈને તેના સંતોષ માટે પોતાના અવાજનો કોઈક મધુર રણકાર કરવો જોઈતો હતો; પરંતુ અફસોસ કે એ તો પેલા જલ્લાદને તો એમ જ કહેતી જાય છે કે ‘હાઁ ઔર’ એટલે કે ‘હજુ એક વધુ મસ્તક વધેરી નાખ!’

હવે શેરની ખરી મજા તો તેમાંથી અનુધ્વનિત થતા ઇંગિત અર્થભાવમાં રહેલી છે કે જલ્લાદની તલવારના   પ્રથમ જ પ્રહારમાં માશૂક મરી ગયો હોવા છતાં માશૂકાને જલ્લાદને ઔર (બીજો) પ્રહાર કરવાનું કહેવું પડે છે; અને બસ આ જ અવાજ સાંભળવાની માશૂકની ઝંખના હતી, જે પરિપૂર્ણ થાય છે અને સાથે સાથે પહેલા મિસરામાંના ‘મરતા હૂઁ’ શબ્દો પણ સાર્થક પુરવાર થાય છે, કેમ કે માશૂક ખરે જ મરણ પામે છે. હજુ પણ આ શેરને વાગોળ્યા પછી તેનો હજુ વધુ આનંદ માણવા માટે આપણે એવી કલ્પનાનો સહારો લેવો પડશે કે માશૂકનું શબ ‘હાઁ ઔર’ અવાજ સાંભળતાં જ જાણે ધ્રૂજી ઊઠ્યું હશે અને તેમાં ક્ષણભર ચેતના પણ આવી ગઈ હશે! આમ માશૂકાની ઘૃણાત્મક ચેષ્ટા દર્શાવતા ‘હાઁ ઔર’ શબ્દોની માશૂક ઉપર નકારાત્મક અસર થવાના બદલે તેઓ તો ઉલટાના સંતુષ્ટ થાય છે કે ભલે ને નફરત દર્શાવતા એ બે શબ્દો હોય, પણ માશૂકાનો અવાજ સાંભળવા મળ્યો એ જ પોતાના માટે ગનીમત છે.

* * *

લોગોં કો હૈ ખ઼ુર્શીદ-એ-જહાઁ-તાબ કા ધોકા
હર રોજ઼ દિખાતા હૂઁ મૈં ઇક દાગ઼-એ-નિહાઁ ઔર (૮)

[ખુર્શીદ-એ-જહાઁ-તાબ= દુનિયાને હૂંફ (અહીં‘ચેતના’ સમજવું) આપતો સૂર્ય; ધોકા= ધોખેબાજી, (અહીં ‘ભ્રમ’); દાગ઼-એ- નિહાઁ= છૂપી જખ્મની નિશાની]

ગ઼ાલિબનો આ શેર થોડોક સંકુલ છે છતાંય થોડીક દિમાગી કસરત કરવાથી સમજી શકાય તેવો છે. શેરના પ્રથમ મિસરામાં શાયર કહે છે કે લોકોનું માનવું છે કે સવારનો ઊગતો સૂર્ય દુનિયાને હૂંફ અર્થાત્ ચેતના આપે છે અને તેથી સકળ જીવસૃષ્ટિ પ્રફુલ્લિત થાય છે. પરંતુ શાયરને આ હકીકત લાગુ પડતી ન હોઈ તેમને કહેવું પડે છે કે લોકો તેમના માટેના ખોટા ભ્રમમાં છે. તેમને ખબર નથી કે તેઓ એટલે કે માશૂક તેમના દિલમાં કોણ જાણે કેટકેટલા છૂપા જખ્મોની નિશાનીઓ લઈને જીવી રહ્યા છે. સુખી અને સંયોગી (પ્રેમપાત્ર સાથે આનંદિત જીવન જીવનારા) લોકો માટે એ સૂર્ય ભલે આહલાદક હોય, પણ દુ:ખી અને વિરહી (પ્રેમપાત્રથી દૂર એવા) લોકોને તો ઊગતો એ સૂર્ય જાણે કે દઝાડતો હોય તેમ લાગતું હોય છે. આપણા માશૂક બીજા મિસરામાં  આપણને થોડીક રમૂજ સાથેનો હળવો આંચકો આપતાં જણાવે છે કે હું તો પ્રત્યેક નવીન શરૂ થતા દિવસે લોકોને મારા દિલના છૂપા જખ્મોનાં ‘ઔર’ અર્થાત્ નિતનવાં નિશાનો બતાવતો રહેતો હોઉં છું. આ શેરને આપણા માશૂક એકલાને જ નહિ, પણ જગતભરના જ્યાં જ્યાં સૂર્યોદય થાય ત્યાંના સઘળા વિરહી પ્રેમીઓને લાગુ પાડી શકાય.

* * *

લેતા ન અગર દિલ તુમ્હેં દેતા કોઈ દમ ચૈન
કરતા જો ન મરતા કોઈ દિન આહ-ઓ-ફ઼ુગ઼ાઁ ઔર (૯)

[દમ= પળ; ચૈન= રાહત, શાંતિ; આહ-ઓ-ફ઼ુગ઼ાઁ=વિલાપ, રૂદન]

ગ઼ાલિબનો આ શેર ‘આહ-ઓ-ફ઼ુગ઼ાઁ’ શબ્દસમૂહને બાદકરતાં બાકીના સાવ સરળ શબ્દોનો બનેલો છે. આમ  છતાંય તેના બંને મિસરામાંના પ્રથમ શબ્દો અનુક્રમે ‘લેતા’ અને ‘કરતા’ને સ્થાનાંતર કરવાથી જ આખો શેર સમજાશે; અર્થાત્  ‘લેતા’ને ‘કોઈ દમ ચૈન’ પૂર્વે અને ‘કરતા’ને ‘આહ-ઓ- ફ઼ુગ઼ાઁ ઔર’ પૂર્વે લાવી દઈને પઠન કરવું પડશે.

પ્રથમ મિસરામાં માશૂક અફસોસ વ્યક્ત કરતાં કહે છે કે જો તેમણે માશૂકાને તેમનું દિલ ન આપ્યું હોત તો તેઓ રાહતનો દમ લઈ શકતા હોત. માશૂક તેમનું દિલ દઈ દીધા પછી ખૂબ જ બેચેની અનુભવે છે એટલા માટે કે તેમને માશૂકા તરફથી કોઈ પ્રતિભાવ મળતો નથી અને આમ તેમની ઉપેક્ષા થઈ રહી છે. અહીં આપણને વિપ્રલંભ (વિયોગ) શૃંગારરસ માણવા મળે છે. વળી અહીં ‘લેતા’ અને ‘દેતા’નો આંતરિક પ્રાસ પણ મિસરાની શોભા વધારી દે છે.

બીજા મિસરામાં માશૂક એવી કલ્પના કરે છે કે તેઓ જાણે કે અવસાન પામ્યા છે. વળી તેના અનુસંધાને અહીં પણ પહેલા મિસરાની જેમ અફસોસ કરે છે કે કાશ તેઓ મરી ગયા ન હોત તો માશૂકાના વિરહમાં વધુ દિવસો સુધી કંઈક વધારે (ઔર) રૂદન કરી શક્યા હોત!

 * * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…

(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…

(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)

(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા

(૫) યુ-ટ્યુબ/વીડિયોના સહયોગી શ્રી અશોક વૈષ્ણવ અને શ્રી નીતિન વ્યાસ

(૬) Courtesy –  urduwallahs.wordpress.com

(૭) Courtesy – http://sukhanwar-ghalib.blogspot.in

 

(583) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન -૧૩ લાગ઼ર ઇતના હૂઁ કિ ગર તૂ… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

લાગ઼ર ઇતના હૂઁ કિ ગર તૂ

લાગ઼ર ઇતના હૂઁ કિ ગર તૂ બજ઼્મ મેં જા દે મુઝે
મેરા જ઼િમ્મા દેખ કર ગર કોઈ બતલા દે મુઝે (૧)

(લાગ઼ર= અશક્ત, કમજોર; ગર= અગર, જો;  બજ઼્મ= મહેફિલ; સભા; જા= જગ્યા, સ્થાન; જ઼િમ્મા= જવાબદારી)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

ગ઼ાલિબના આ શેરમાં અલંકારશાસ્ત્ર પ્રમાણે વિપ્રલંભ (વિયોગ) શૃંગાર રસ છે. અહીં ગ઼ાલિબ તેની માશૂકાના  વિરહમાં તડપે છે અને તેથી જ તે મળવાની ઇજાજત માગતાં કહે છે કે અગર તે તેની મહેફિલમાં બેસવા માટેની જગ્યા આપે તો તે અશક્ત હોવા  છતાં પણ આવવા માગે છે. પોતે મહેફિલની અને માશૂકાની અદબ જાળવી રાખશે તેવી તેમની જવાબદારી લઈને કોઈ તેમને જણાવશે કે તેમની  પ્રિયામિલનની તીવ્ર ઇચ્છાને પરિતૃપ્ત કરવા તેઓ મદદગાર થાય. અહીં આ શેરને સૂફી મત પ્રમાણે કે મીરાંની પ્રેમલક્ષણા ભક્તિની રૂએ ઇશ્કે હકીકીની વિચારધારાએ સમજીએ તો માશૂકા એ ઈશ્વર છે અને ઈશ્વરનાં રહસ્યોને સમજાવનાર ગુરુ મદદગાર છે. પરંતુ માશૂકા અંગેનાં પાછળથી આવતાં વર્ણનો ઈશ્વરના નિરંજન અને નિરાકાર હોવાના ગુણો સામે વિરોધાભાસી બની રહે છે. આમ આ ગ઼ઝલને ઇશ્કેમિજાજી સ્વરૂપે જ ગણવી રહી.

* * *

ક્યા તઅજ્જુબ હૈ જો ઉસ કો દેખ કર આ જાએ રહમ
વાઁ તલક કોઈ કિસી હીલે સે પહુઁચા દે મુઝે (૨)

(તઅજ્જુબ= આશ્ચર્ય, નવાઈ; રહમ= દયા; વાઁ તલક= ત્યાં સુધી; હીલે સે= બહાને)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

આ શેર એ બતાવે છે કે માશૂકા બેરહમ હોવા છતાં પણ જો તે માશૂકની અશકત હાલતને જોઈને તેના પ્રત્યે રહમદિલી (દયાભાવ) બતાવે તો તે માશૂક અને મદદગાર ઉભય માટે આશ્ચર્યજનક ઘટના બની રહેશે. આમ માશૂકના દિલમાં માશૂકાની રહમદિલીની આશા જાગી જતાં હવે તેની માશૂકાને મળવાની તમન્ના બળવત્તર બની જાય છે, અને તેથી જ તો તે પેલા મદદગારને કાકલૂદી કરતા હોય તેમ વીનવે છે કે તેમને કોઈપણ બહાને માશૂકાના મુકામ સુધી એટલે કે તેની મહેફિલમાં પહોંચાડી દે. શેરના પ્રથમ મિસરામાં માશૂકને જે અશક્ત બતાવ્યા છે તેને સ્થૂળ અર્થમાં શારીરિક બીમારીના કારણે અશક્ત એમ ન સમજતાં તેની માશૂકાને મળવાની વિહ્વળતાના કારણે તે બેતાબ બની ગયા છે અને એ બેતાબી તેમના ચહેરા ઉપર ડોકાઈ જતાં તેઓ બીમાર અને અશક્ત લાગી રહ્યા છે. તેની આ બેતાબી માશૂકાના દિલમાં તેના પ્રત્યે હમદર્દી બતાવશે જ તેવો તેને પાકો યકીન છે. શબ્દકોશ પ્રમાણે ‘માશૂક’ના અર્થો ‘પ્રિયા’ અને ‘પ્રિયતમ’ બંને થાય છે. મેં મારી આ શ્રેણીમાં બધે ‘માશૂક’ને ‘પ્રિયતમ’ અને ‘માશૂકા’ને ‘પ્રિયતમા’ તરીકે ઓળખાવેલ છે. વ્યાકરણ પ્રમાણે ‘આ’ પ્રત્યયથી નારીવાચક શબ્દ બને છે, જેમ કે ‘અજ’=બકરો/ઘેટો,પણ ‘અજા’=બકરી/ઘેટી થાય!

       * * *

મુઁહ ન દિખલાવે ન દિખલા પર બ-અંદાજ઼-એ-ઇતાબ
ખોલ કર પર્દા જ઼રા આઁખેં હી દિખલા દે મુઝે (૩)

(બ-અંદાજ઼-એ-ઇતાબ= ગુસ્સાના ભાવથી; પર્દા= આવરણ, ઓઝલ)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

હવે માશૂકા જો માશૂકને તેની મહેફિલમાં બેસવાની ઈજાજત આપે તો પોતે પોતાની લઘુતમ ઇચ્છા દર્શાવે છે. તે કહે છે કે જો તે પોતાના ચહેરાનાં દીદાર (દર્શન) ન કરાવે અથવા એમ કરવાની માશૂકની અઘટિત માગણી સામે તે ગુસ્સાનો ભાવ બતાવે તો તે પોતાના ચહેરા ઉપરના નકાબને થોડોક દૂર હઠાવીને પણ માત્ર તેની આંખો જ બતાવશે, તો પણ તે સંતુષ્ટ થઈ જશે. અહીં ઘડીભર આ વાતને ઇશ્કે હકીકી રૂપે સમજીએ તો પરમાત્માનો સાક્ષાત્કાર પૂર્ણપણે પામવાના બદલે એક માત્ર તેની ઝલક અનુભવાય તો પણ સાધક સંતુષ્ટ થઈ જાય, પરંતુ આગળ જણાવ્યા મુજબ અહીં ઇશ્કે મિજાજી જ વિદ્યમાન છે.

                                                                                                                                                      * * *

યાઁ તલક મેરી ગિરફ઼્તારી સે વો ખ઼ુશ હૈ કિ મૈં
જ઼ુલ્ફ઼ ગર બન જાઊઁ તો શાને મેં ઉલઝા દે મુઝે (૪)

(જ઼ુલ્ફ઼= અલક, લટ; શાને (શાન) = કંધો, ખભો)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

આ શેર સાથે ગ઼ઝલ પૂરી થાય છે. ચારેય શેરમાં ક્યાંય સિગ્નેચર ઉપનામ ‘ગ઼ાલિબ’ કે મૂળ નામ ‘અસદ’ ન હોઈ તેના સર્જક વિષે કોઈ શંકા સેવવી જરૂરી નથી. અહીં શૈલી ‘ગ઼ાલિબ’ની જ છે, વળી તેમની જ  ગ઼ઝલોના સંગ્રહમાંથી જ આ ગ઼ઝલ  પસંદ કરવામાં આવી છે. એક શક્યતા છે કે ગ઼ઝલ અંશત: પણ હોય અથવા તો મૂળ સંકલનકારથી એ શેર છૂટી ગયો પણ હોય. આમ નામ-ઉપનામ વગરની ગ઼ાલિબની કેટલીક ટૂંકી ગ઼ઝલો જોવા મળે છે. આ શેરમાં માશૂકની તડપની પરાકાષ્ઠા વર્તાય છે. તે કવે છે કે માશૂકા તેના પરત્વેના તેના ઇશ્કમાં ગિરફ્તાર થયેલો તેને જાણે અને તેથી જ કદાચ તે ખુશ થાય તો તદુપરાંત તે વધુ કંઈ ન ઇચ્છતાં માત્ર તેને એટલી જ આરજૂ છે કે પોતે તેના કેશકલાપની એક અલક કે લટ બની જાય અને તેણી પોતાના નાજુક સ્કંધ ઉપર તેને ઝુલાવી નાખે તો પણ તેમનાં ધન્યભાગ્ય ગણાય. પ્રેમદીવાના કે પ્રેમદીવાનીઓ કેવી કેવી કલ્પનાઓ કરી શકે તેનું અહીં ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. આ નાચીજ રસદર્શનકારે પોતાના એક પ્રણય/હાસ્ય હાઈકુ ‘તવ ઉંબરે, થૈ પગલૂછણિયું, સ્પર્શું તળિયાં!’માં એક અનોખી કલ્પના કરીને હાસ્ય નિપજાવ્યું છે.

                                                                                                                                               * * *

-મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૨૦૮)

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot, અને વીકીપીડિયા

 

(582)ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન – ૧૨ (આંશિક ભાગ – ૪) વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ… (ગ઼ઝલ) – મિર્ઝા ગ઼ાલિબ વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

(ગતાંક આંશિક ભાગ – ૩ ના અનુસંધાને ચાલુ)

વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ (શેર ૯ થી ૧૦)

UNPUBLISHED (TWO Shers):

ગ઼ાલિબની ગ઼ઝલોના સંકલનકારોને નવીન બે શેર પ્રાપ્ત થયેલા છે, જે નીચે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. આ શેર દીવાન-એ- ગ઼ાલિબમાં કદાચ અપ્રસિદ્ધ રહ્યા છે. એ શેર એમના છૂટક શેરોમાંથી પ્રાપ્ત થયા હોય અને તેની શૈલી અને વિષય આ ગ઼ઝલના બધા શેર જેવાં જ હોઈ એમને આ ગ઼ઝલના ભાગરૂપ ગણવામાં આવ્યા હોય. જો કે ઘણા સંગ્રહોમાં આ બંને શેર પડતા મુકાયેલા છે. રસદર્શનકાર પણ આ બંને શેર “વો ફ઼િરાક઼ ઔર વો વિસાલ કહાઁ” ના ભાગરૂપ જ ગણે છે અને તેથી જ એ બંનેના ભાવાનુવાદ અને રસદર્શન આપવા માટે જહેમત લીધી છે.

* * *

પર મુઝે તાક઼ત–એ–સવાલ કહાઁ
બોસે મેં વો મુજ઼ાઇક઼ા ન કરે (૯)

(બોસે= ચુંબન; મુજ઼ાઇક઼ા=ભેદ – Difference;  તાક઼ત-એ-સવાલ= સવાલ પૂછવાની હિંમત)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

આ વિપ્રલંભ (વિરહ, વિયોગ) શૃંગારરસના ઉદાહરણ માટેનો ઉત્તમ શેર છે, સાથેસાથે તેમાં એ જ રસની પરાકાષ્ઠા પણ છે. ગ઼ાલિબ તેમની ગ઼ઝલોમાં માશૂકાને અવનવી અદાઓ અને અંદાઝોમાં રજૂ કરે છે. ચુંબન એ પ્રણયની અભિવ્યક્તિની એક રીતિ છે. ચુંબન દીર્ઘ કે ક્ષણિક હોઈ શકે, સહજ કે પ્રયત્નના પરિપાકરૂપ હોઈ શકે, સંકોચ કે બિન્દાસ ભાવે પણ હોઈ શકે. ચુંબનના અહીં કેટલાક ભેદ કલ્પવામાં આવ્યા છે. અહીં ‘ભેદ’ને અન્નિચ્છનીય એવી વ્યક્તિ- વ્યક્તિ વચ્ચે હોવા અંગે પણ વિચારી શકાય. આ શેરમાં માશૂક મર્યાદા ઓળંગીને માશૂકા સાથેના ચુંબન સુધીની કક્ષાએ કલ્પનાવિહારે પહોંચી ગયા છે. પરંતુ અહીં આશિક માશૂકા પાસે એવી અપેક્ષા રાખે છે કે તે ચુંબનમાં કોઈ ભેદ ન રાખે. પરંતુ ગ઼ાલિબ આ ગ઼ઝલના પ્રત્યેક શેરમાં નિરાશા અને નિરાશા જ માત્ર દર્શાવતા હોઈ અહીં પણ તેમની ભીરુતા બતાવે છે અને કહે છે કે તેમની માશૂકાને સવાલ કરવાની તાકાત સુદ્ધાં નથી કે તે ચુંબનમાં કોઈ ભેદ ન કરે. અગાઉ ખુલાસો કરવામાં આવ્યો જ છે કે ગ઼ાલિબની ગ઼ઝલોમાં આવતી માશૂકા એમની કલ્પનામૂર્તિ માત્ર જ છે. સામાન્ય રીતે કોઈપણ ગ઼ઝલકારની ગ઼ઝલોમાં આવતી માશૂકા દુન્યવી અને આધ્યાત્મિક રીતે એમ અનુક્રમે ઐહિક અને પારલૌકિક યાને કે ઈશ્વર સબબે હોય છે. ગ઼ઝલમાંથી માશૂકાને બાદ કરી દેવામાં આવે તો તે ગ઼ઝલ સાવ નીરસ અને ચાહકભોગ્ય ન જ બની શકે.

      * * *

ફ઼લક–એ–સિફ઼્લા બે–મુહાબા હૈ
ઇસ સિતમ–ગર કો ઇંફ઼િઆલ કહાઁ (૧૦)

(ફ઼લક-એ-સિફ઼્લા= નિમ્ન, નીચું; બે-મુહાબા= અચકાયા વગર; સિતમ-ગર= જુલ્મી; ઇંફ઼િઆલ= પરસેવો)

અર્થઘટન અને રસદર્શન:

ગ઼ઝલનો પૂરક આ દ્વિતીય શેર ગ઼ાલિબની ઉત્કૃષ્ટ કલ્પનાને સો સો સલામ કરાવે તેવો છે. જુલ્મગાર (અહીં માશૂકા) સાવ નિમ્નપણે અને સહેજ પણ અચકાયા વગર જુલ્મ ગુજારી શકે છે. અહીં જુલ્મ એટલે માશૂકાનો માશૂક પરત્વેનો સાવ શુષ્ક અને નિરાશાજનક પ્રતિભાવ એમ સમજવાનું રહેશે. માશૂકાને માશૂકની ઉપેક્ષા (અવગણના) થકી થતો  જુલ્મ પ્રત્યક્ષ દેખાય તેવો નથી, સૂક્ષ્મ છે; પરંતુ માશૂક માટે તો જે જનોઈવઢ ઘાવ સમાન જ છે. માશૂકા સાવ ઠંડા કલેજે કોઈપણ પ્રકારનો પરિશ્રમ ઉઠાવ્યા વગર એવો સિતમ ગુજારે છે કે માશૂકાને પરસેવો સુદ્ધાં વળતો નથી. બસ, મેં આગળ કહ્યું તે જ સો સો સલામવાળી આ જ પરિકલ્પના છે. આ જુલ્મ માનસિક છે, શારીરિક પ્રકારનો નહિ અને તેથી જ સામાન્ય રીતે કોઈ ઉપર શારીરિક જુલ્મ વરસાવનારો કોરડા ફટકારતાં અથવા લાતો કે મુક્કાઓ મારતાં પરસેવાથી રેબઝેબ થઈ જાય છે તેવો આ જુલ્મ નથી. માશૂકાની ઉપેક્ષાનો આ ઘાવ સ્થુળ નહિ, પણ સૂક્ષ્મ છે; જે જેને સહેવો પડતો હોય તે જ માત્ર તેની વેદનાને મહસૂસ કરી શકે. હવે આ બંને શેરને ગ઼ઝલમાં સમાવિષ્ટ કરી દેવાના હોય તો ઉપરોક્ત શેર ક્રમાંક (૮) કે જે ગ઼ાલિબની ઓળખ સાથેનો આખરી શેર છે તેની પહેલાં જ તેમને યોગ્ય સ્થાને ગોઠવવા પડે. તથાસ્તુ. ધન્યવાદ.

–મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

(ગ઼ઝલ ક્રમાંક – ૮૬)                                                            (આંશિક ભાગ – ૪ સંપૂર્ણ)

 

 * * *

નોંધ :-

ઉપરોક્ત બંને પૂરક શેરનું ભાવાનુવાદન અને રસદર્શનકાર્ય મારી સ્વતંત્ર અને આગવી સૂઝબૂઝ પ્રમાણે કરવામાં આવ્યું છે, કેમ કે મારાં નેટ ઉપરનાં ખાંખાંખોળાંમાંથી ખાસ આ બંને શેરની મને કોઈ સહાયક સામગ્રી મળી શકી નથી. There may be any veracities in  interpretation of any Ghalib’s Gazal and particularly these Shers and it may vary person to person. If this or any other sher  represents any different view, it is openly welcomed by communication with me or by putting the same in comment box without any hesitation. Regards.

* * *

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot, અને વીકીપીડિયા

* * *

 

 

 

 

(573) ગ઼ાલિબનું સર્જન, સંકલન, અર્થઘટન અને રસદર્શન–૫ – યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત (શેર ૧ થી ૩)(ગ઼ઝલ) મિર્ઝા ગ઼ાલિબ * વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત (શેર ૧ થી ૩)  (આંશિક ભાગ – ૧)

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ
વલીભાઈ મુસા (સંકલનકાર અને રસદર્શનકાર)

યે ન થી હમારી ક઼િસ્મત કિ વિસાલ-એ-યાર હોતા 
અગર ઔર જીતે રહતે યહી ઇંતિજ઼ાર હોતા (૧)

 

(વિસાલ-એ-યાર= પિયામિલન)

અર્થઘટનઅનેરસદર્શન:

ગ઼ાલિબની ખૂબ જ જાણીતી અને તેમના ચાહકોની ખૂબ જ સરાહના પામેલી આ ગ઼ઝલ છે. આના અગિયારે અગિયાર શેર ખાસ કક્ષા ધરાવે છે. જો કે કેટલાક શેર તો સારગ્રહણ કરવા માટે દુષ્કર છતાં અશક્ય નહિ તેવા છે. બધા શેર સરળ ભૌતિકતાથી લઈને સર્વથા રહસ્યમય છે. ગ઼ઝલનો આ પહેલો જ શેર ગ઼ાલિબની પ્રેમપાત્રને પામવા અંગેની નિરાશાજનક મન:સ્થિતિને દર્શાવે છે. તેઓ પોતાના ભાગ્યની વક્રતા જણાવતાં કહે છે કે તેમનું ભાગ્ય સાનુકૂળ ન હોઈ તેઓ માશૂકાને પામી નહિ જ શકે. પોતે હાલ જીવ્યા ત્યાં સુધી તો એ શક્ય બન્યું નથી અને કદાચ હજુપણ વધુ જીવે તોય તેનું સાન્નિધ્ય પ્રાપ્ત કરવા માટે હજુ વધુ રાહ જોવી પડત! અહીં આ ગઝલમાં વિપ્રલંભ (વિયોગ) શૃંગાર રસ છે. શેરના શબ્દો જ એવા છે કે તે ભાવકના દિલમાં માશૂક પરત્વે અનુકંપા જગાડે છે અને તે માશૂકની હારોહાર સહસંવેદનશીલતા અનુભવે છે. રચનાકારની રચનાની ઉત્કૃષ્ટતા ત્યારે જ સાબિત થાય કે જ્યારે કે ભાવક નાયકના સંવેગો સાથે ઓતપ્રોત થઈ જાય.

* * *

તિરે વા‘દે પર જિએ હમ તો યે જાન ઝૂટ જાના 
કિ ખ઼ુશી સે મર ન જાતે અગર એ‘તિબાર હોતા (૨)

(વા’દે= વચન, વાયદો)

અર્થઘટનઅનેરસદર્શન:

આ શેરનો પાઠક ‘આફરીન…આફરીન’ પોકારી ઊઠે તેવો આ બહુ જ નાજુક શેર છે. અહીં માશૂક માશૂકાને પોતાના દિલની નિખાલસ વાત જણાવતાં કહે છે કે કે જો હું એમ કહું કે તું મારી તરફ પાછી ફરશે જ તેવા તારા વાયદાના સહારે જ હું જીવી રહ્યો છું; તો તે ખોટી વાત સાબિત થાય છે, કેમ કે જો તેમ હોત તો એ વાતની ખુશીનો માર્યો હું ક્યારનોય મરી ગયો હોત! અહીં મનોવૈજ્ઞાનિક એ વિભાવના વ્યક્ત થાય છે કે કોઈ અતિ સંવેદનશીલ માણસ જેમ કોઈ આઘાતથી મૃત્યુ પામે તેમ આત્યંતિક ખુશીથી પણ મૃત્યુ પામી શકે છે. નાજુક દિલના માણસને ખુશીના કે આઘાતના કોઈ સમાચાર આપવાના હોય તો આપ્તજનોએ આહિસ્તા આહિસ્તા તે આપવા જોઈએ. હવે ફરી પાછા શેર ઉપર આવીએ તો કેટલાક મીમાંસકોએ શેરના બીજા મિસરાના ઉત્તર ભાગને વિવેચતાં એમ જણાવ્યું છે કે માશૂકનો પ્રણય એકપક્ષી હતો. માશૂકાએ કદીય મિલનનો વાયદો કર્યો ન હતો અને જો કદાચ કર્યો પણ હોય તો માશૂકને એ વાત ઉપર ભરોંસો ન હતો. આમ માશૂક પક્ષે છેવટે લાભ તો એ જ પહોંચ્યો છે કે તેઓ જીવિત રહ્યા છે, અન્યથા એ અવસાન પામ્યા હોતા! તેમના અવસાન પામવાથી ખેલ ખતમ જાય તેના કરતાં પ્રિયામિલનના ઇંતજારમાં જ શેષ જીવન પૂરું થાય તો તેઓ જીવનનો લુત્ફ લઈ શકે, કેમ કે એ રીતે એમને જીવવાનું બહાનું મળી રહેત! એમ કહેવાય પણ છે ને કે ‘જો મજા ઇંતજારમેં હૈ, વો પાનેમેં નહિ હૈ!’

* * *

તિરી નાજ઼ુકી સે જાના કિ બઁધા થા અહદ બોદા 
કભી તૂ ન તોડ઼ સકતા અગર ઉસ્તુવાર હોતા(૩)

(અહદ= પ્રતિજ્ઞા, એકરાર, વચન; બોદા= કાચું, કમજોર; ઉસ્તુવાર= મજબૂત, દૃઢ)

અર્થઘટનઅને રસદર્શન

આ શેરમાં અગાઉના શેરમાં ઉલ્લેખાયેલા માશૂકાના કહેવાતા કે સાચા વાયદાની વાતને આગળ લઈ જતાં શાયર કહે છે કે તારી નજાકતથી મને જાણવા મળે છે કે તારો મને મળવાનો અહદ (વાયદો) પણ એવો જ સાવ બોદો અને તકલાદી સાબિત થયો છે. જો તે મજબૂત હોત તો તારાથી એ કદીય તોડી શકાયો નહોત! અહીં મુજ તુચ્છ રસદર્શનકાર મહાન ગ઼ઝલકારની આ ગ઼ઝલના ‘તૂ ન તોડ સકતા’ શબ્દોમાં નુકતાચીની કરીને ગુસ્તાખી કરે છે. ગુજરાતી ભાષાના વ્યાકરણ અનુસાર વાયદો તોડવા-ન તોડવાની ક્રિયા માશૂકા દ્વારા થતી હોઈ એ ક્રિયાપદને કર્તૃવાચકસમજતાં ‘તૂ ન તોડ સકતી’ આવી શકે, પણ ગ઼ાલિબ ‘વાયદો’ કર્મને આધારિત ‘ન તોડ સકતા’ પ્રયોજ્યું હોય તેમ લાગે છે, પણ ત્યાંય ભાષાકીય દુરસ્તતા લાવી શકાઈ હોત!. જો કે મેં નેટ-સર્ફીંગ દ્વારા ઘણા પાઠ જોયા તો તે બધાયમાં ગ઼ાલિબના શબ્દપ્રયોગને યથાવત્ જ રાખવામાં આવ્યો છે. હવે ‘દીવાન-એ- ગ઼ાલિબ’માંથી જ બધાએ પાઠ લીધા હોઈ શકે અને તેથી તે એકસરખા માલૂમ પડી પણ શકે છે. આમાં છતાંય ઉર્દૂના ‘માશૂક’, ‘યાર’ વગેરે જેવા શબ્દો બંને નર કે નારી જાતિ માટે વપરાય છે, તેવું અહીં પણ હોઈ શકે! જે હોય તે, પરંતું આ તો એક અવગણી શકાય એવી મારી માનસિક કવાયત માત્ર સમજી લેવા વાચકોને મારી નમ્ર વિનંતી છે. હવે થોડોક આ શેરને ફરીવાર સ્પષ્ટ કરીએ તો ગ઼ાલિબે માશૂકાની કાયા અને તેના મનોબળની નજાકત સાથે તેના અહદને સરખાવીને જાણે કે તેનો વાયદો નિભાવવાની અક્ષમતાને તે દરગુજર કરે છે. આમ શાયર માશૂકા પરત્વે હૃદયની વિશાળતા બતાવે છે.

–મિર્ઝા ગ઼ાલિબ

[ક્રમશ: આંશિક ભાગ – ૨]

ઋણસ્વીકાર :

(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) http://techwelkin.com/tools/transliteration/ (દેવનગરી-ગુજરાતી સ્ક્રીપ્ટ કનવર્ટર)
(4) Courtesy – “Deewaan’
(5) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વિકીપીડિયા