(૩૭૮) ભાષાવિષયક ત્રણ પ્રકીર્ણ લઘુલેખ

(૦૧) ગુજરાતીમાં પુનરાવૃત્તિદોષ 

ભાષાશુદ્ધિમાં સામાન્ય રીતે વ્યાકરણ કે જોડણીનો ખ્યાલ રાખવામાં આવતો હોય છે, પણ પુનરાવૃત્તિદોષ તરફ ભાગ્યે જ ધ્યાન આપવામાં આવતું હોય છે. આ દોષ બધી જ ભાષાઓમાં જોવા મળતો હોય છે. આપણે ગુજરાતીભાષીઓ પણ આપણી બોલચાલ કે લખાપટ્ટીમાંની ગુજરાતી ભાષામાં  આવી પુનરાવૃત્તિ સહજભાવે કરતાં હોઈએ છીએ. મારા આ સંક્ષિપ્ત લખાણમાં હું જે કંઈ કહેવા જઈ રહ્યો છું તેને વધારે ન ખેંચતાં આ પુનરાવૃત્તિદોષનાં થોડાંક ઉદાહરણ આપીશ :

 (૧) ‘સુસ્વાગતમ્’માં ‘સુ’ બેવડાય છે; ‘સ્વાગતમ્’ પૂરતું છે.

(૨) ‘ગુલાબજળપાણી’માં ‘આબ-જળ-પાણી’ ત્રેવડાય છે. જોકે ‘આબ’ને અવગણીએ તો પણ ‘જળ-પાણી’ તો બેવડાય છે જ. આવો જ શબ્દ ‘અન્નજળપાણી’ પણ છે. (આ પ્રયોગ એટલો પ્રચલિત થઈ ગયો છે કે ‘અંજળ’ બનીને અંજળ એટલે જાણે કે ભાગ્ય એવો અર્થ બની ગયો છે !)

(૩) ‘સજ્જન માણસ’માં ‘જન-માણસ’ બેવડાય છે.

(૪) ‘યથાશક્તિ પ્રમાણે’ માં ‘યથા-પ્રમાણે’ બેવડાય છે.

(૫)  ‘છોકરાંછૈયાં’માં પણ એક જ શબ્દની પુનરાવૃત્તિ છે.

(૬) ‘સહકુટુંબ સહિત’ માં ‘સહ-સહિત’ બેવડાય છે.

૭) “સહર્ષ ખુશાલી સાથે જણાવવાનું કે”માં હર્ષ–ખુશાલી તથા સ–સાથે એમ બે શબ્દો બેવડાય છે.

ઉપરોક્ત યાદીમાં ‘ઇજ્જતઆબરૂ’, ‘નોકરચાકર’, ‘ભૂલચૂક’, ‘ભૂલ્યુંભટક્યું’, ‘રૂડુંરૂપાળું’, ‘અફીણકસુંબો’, ‘વેપારવણજ’, ‘વહેમશંકા’, ‘ગાળગલોચ’,   વગેરેને ઉમેરી શકાય.

oooooo

(૦૨) પૂરક ભાષાલંકારો (સૂચિત) 

આ અગાઉ મેં ‘ભાષામાં પુનરાવૃત્તિ દોષ’ વિષે ‘વેગુ’ને એક લઘુલેખ આપ્યો હતો અને આજે ‘પૂરક ભાષાલંકારો(સૂચિત)’ શીર્ષકે એક વિશેષ લેખ આપી રહ્યો છું.

ગુજરાતી ભાષાના શિક્ષણમાં માધ્યમિક કક્ષા સુધી વ્યાકરણ શીખવવામાં આવતું હોય છે અને આગળ જતાં ગુજરાતીની સ્નાતક કે અનુસ્નાતક કક્ષાએ  ‘ભાષવિજ્ઞાન’નું શિક્ષણ અપાતું હોય છે, પણ કોઈ વ્યાકરણ શીખવવામાં આવતું હોય તેની મને સત્તાવાર જાણ નથી. હવે માધ્યમિક કક્ષાએ શીખવવામાં આવતા અલંકારશાસ્ત્રના પ્રકરણ હેઠળ ચીલાચાલુ અલંકારોના પ્રકારોમાં કોઈ વિશેષ ઉમેરા કરવામાં આવતા હોય તેવું પણ જાણવા મળતું નથી.

આપણા વ્યાકરણમાંના ‘અતિશયોક્તિ અલંકાર’ને સંલગ્ન એવા મેં વિચારેલા બે વિશેષ અલંકારો (૧) અલ્પોક્તિ અલંકાર  (૨) વક્રોક્તિ અલંકાર વિષે અહીં હું કંઈક વાત કરવા માગું છું. આપણા સાહિત્ય અને વાણીવ્યવહારમાં અલ્પોક્તિ અને વક્રોક્તિનો ઉપયોગ થતો જ હોય છે. અહીં માત્ર એ ઉપયોગોને એવા બે પ્રકારના અલંકારોનાં નામ આપવાની વાત છે. જો કે ‘વક્રોક્તિ’ એ નામે સંસ્કૃત વિદ્વાન કુન્તકે એક સાહિત્યિક વાદ પ્રચલિત કર્યો હતો, પણ અહીં આપણે એ જ વક્રોક્તિને એક પ્રકારના અલંકાર તરીકે પ્રસ્થાપિત કરવાની વિચારણા કરી રહ્યા છીએ.

તાજેતરમાં મળેલી ‘અમદાવાદ બ્લૉગરસભા’માં અને કદાચ બેએક વર્ષ પહેલાં હ્યુસ્ટન(અમેરિકા) ખાતેના આપણા ગુજરાતી સાહિત્યકાર મિત્રો વચ્ચે થએલી ચર્ચામાં મેં મારો ઉપરોક્ત વિચાર વ્યક્ત કર્યો હતો. આજે  મારા એ વિચાર કે મૌખિક અભિવ્યક્તિને હું જ્યારે અક્ષરદેહ આપી રહ્યો છું, ત્યારે મને લાગ્યું કે મારે અંગ્રેજી ભાષામાં થોડીક ડૂબકી મારવી જોઈએ; અને તદનુસાર, મેં ઇન્ટરનેટ ઉપર શોધ ચલાવી તો મને અહીં આપણી ચર્ચાની એરણ ઉપરના આ બે અલંકારો ત્યાં મોજુદ હોવાની જાણ થઈ. મારી નજરે જે પ્રકરણ ચઢ્યું હતું તેમાં અંગ્રેજીભાષાના વીસ પ્રકારના અલંકારો (Figure of Speech)ની વ્યાખ્યાઓ અને ઉદાહરણો મોજૂદ હતાં. અહીં આપણે  અતિશયોક્તિ અલંકારને પૂરક એવા બે અલ્પોક્તિ અને વક્રોક્તિ અલંકારો અંગેની માહિતીને જ સમજવાનો પ્રયત્ન કરીશું. વળી એ લખાણનો અનુવાદ ન આપતાં તેને અંગ્રેજીમાં જ દર્શાવવાનું હું પસંદ કરું છું.

અલ્પોક્તિ (Understatement) :

A figure of speech in which a writer or speaker deliberately makes a situation seem less important or serious than it is.

Example :

“I have to have this operation. It isn’t very serious. I have this tiny little tumor on the brain.” (Holden Caulfield in The Catcher In The Rye, by J. D. Salinger)

વક્રોક્તિ (Irony) :

The use of words to convey the opposite of their literal meaning. A statement or situation where the meaning is contradicted by the appearance or presentation of the idea.

Examples :

(1) “Math was my worst subject because I could never persuade the teacher that my answers were meant ironically.” (Calvin Trillin)

(2) “Woman :  I started riding these trains in the forties. Those days a man would give up his seat for a woman. Now we’re liberated and we have to stand.” (“The Subway,” Seinfeld, Jan. 8 1992)

જો આપણા ગુજરાતી વ્યાકરણના અભ્યાસક્રમમાં ‘અલંકાર’ શીર્ષક હેઠળ ઉપરોક્ત બે અલંકારો કે એવા કોઈ વિશેષ અલંકારોને સ્થાન આપવાનું વિચારવામાં આવે તો તેની વ્યાખ્યાઓ આપવાનું કામ જે તે નિષ્ણાત વૈયાકરણી કે ભાષાના તજજ્ઞો ઉપર છોડું છું. અહીં નીચે ઉપરોક્ત સૂચિત અલંકારો માટેનું મારા તરફથી એકએક ઉદાહરણ આપું છું અને ‘વેગુ’ના આપ સૌ સહયાત્રીઓને કોમેન્ટ બોક્ષ (પ્રતિભાવ કક્ષ)માં જ આવાં ઉદાહરણો આપવાની કવાયત કરવાનું નિમંત્રણ પાઠવું છું.

(૧) અલ્પોક્તિ અલંકાર (સૂચિત) :

“ભલે લોકો મારા નિવાસસ્થાનને વિલા કે બંગલો તરીકે ઓળખાવતા હોય, પણ હું તો તેને ‘ગરીબખાનું’ જ માનું છું અને મારા એ ગરીબખાને પધારવાનું આપને હાર્દિક આમંત્રણ પાઠવું છું. “

(૨) વક્રોક્તિ અલંકાર (સૂચિત) :

“સ્વદેશીના હિમાયતી એવા પૂજ્ય મહાત્મા ગાંધીજી જો આજે હયાત હોત તો આપણા દેશની નબળી નેતાગીરીને જોઈને અપવાદરૂપે સક્ષમ એવા નેતાઓને વિદેશોમાંથી આયાત કરી શકવાની કપાતા દિલે છૂટ આપી હોત!”

ooooo

(03) સામાસિક શબ્દો વગેરે અંગે કેટલીક વાતો  

‘વેગુ’ પરિવારના સભ્યશ્રી દીપકભાઈ ધોળકિયાના સૂચનથી પ્રેરાઈને અહીં ‘સમાસ’ વિષે મારા વિચારો વ્યક્ત કરવાનો અવિચારી(!) વિચાર કરી રહ્યો છું અને આ લખાણનો પ્રારંભ કરી દઈને એ વિચારને અમલમાં પણ મૂકી રહ્યો છું. મારા ‘અવિચારી’ શબ્દપ્રયોગનું તાત્પર્ય એ છે કે અહીં નાના મોઢામાં મોટો કોળિયો મૂકવા જેવી બાલિશ ચેષ્ટા છે. મેં ક્યાંક કે કેટલીક જગ્યાએ એ જણાવી દીધું છે કે ભાષા કે વ્યાકરણ અંગેની મારી વાતો શાસ્ત્રીયતા કે આધારભૂતતાના માપદંડોએ માપવા કે મૂલવવા જેવી હરગિજ નહિ જ હોય! શબ્દાંતરે કહેતાં અહીં સીધી (By Direct Method) જ ભાષા શીખવા/શિખવવા જેવી વાત છે. નાનાં બાળકો પોતપોતાની માતૃભાષાઓ વગર વ્યાકરણે સાંભળી સાંભળીને કોઈપણ જાતના ઔપચારિક શિક્ષણ વગર શીખતાં હોય છે. ભાષાવિજ્ઞાનીઓ પણ લગભગ સર્વસંમતિએ સ્વીકારે છે કે આપણે સાંભળી શકીએ છીએ, માટે જ આપણે બોલી શકીએ છીએ. પહેલાં ‘મૂકબધિર’ એવા શબ્દનો પ્રયોગ થતો હતો, હવે માત્ર ‘બધિર’ શબ્દનો જ પ્રયોગ થાય છે.

કોઈપણ ભાષામાં સ્વતંત્ર શબ્દોની સાથેસાથે સંયુક્ત શબ્દો અસ્તિત્વ ધરાવતા હોય છે અને નવાનવા જન્મતા પણ હોય છે તથા કાળક્રમે તેમને શબ્દકોશોમાં સ્થાન મળતું પણ રહેતું હોય છે. મારા અલ્પ જ્ઞાન પ્રમાણે શબ્દો સામાસિક રીતે, સંધિ સ્વરૂપે અને પ્રત્યયો-પૂર્વગો-ઉપસર્ગો લાગીને બનતા હોય છે. આ બધાય માટે એકએક ઉદાહરણ આપું છું : માબાપ (સામાસિક રીતે), હિમાલય (સંધિ સ્વરૂપે), નિશાળનું (પ્રત્યય લાગીને), અનુચર (પૂર્વગ લાગીને) અને પૈસાદાર (ઉપસર્ગ લાગીને).

આગળ વધવા પહેલાં એક રસપ્રદ વાત જણાવું કે જેથી વાચકો માત્ર સામાસિક કે માત્ર સંધિયુક્ત શબ્દ હોવા કે ન હોવાના ભેદને પારખી શકે. મારાં ઉપરોક્ત ઉદાહરણોમાં ‘હિમાલય’ શબ્દ ઉભય ‘સંધિ’ અને ‘સમાસ’ એમ બંનેને ધારણ કરે છે. મારી વાતના મુદ્દે હું આવું તો મારા નાના ભાઈને તેના વ્યાયામના શિક્ષકે કે જે આઠમા ધોરણમાં ગુજરાતી પણ ભણાવતા હતા, તેમણે તેને ‘પિતાતુલ્ય’ની સંધિ (‘પિતા’ + ‘આતુલ્ય’) એમ શીખવી હતી. તે શિક્ષકે વ્યાકરણના સંધિના જ જે તે નિયમ પ્રમાણે સંધિ તો સાચી રીતે જ છૂટી પાડી ગણાય; પણ ‘આતુલ્ય’ ના અર્થનો કોઈ જવાબ તેમની પાસે હોઈ શકે નહિ.

આ લઘુ કદના લેખમાં હું સમાસ અંગેના વૈયાકરણીય નિયમો કે સમાસના પ્રકારો વિષે જણાવવા માગતો નથી અને જણાવવા માગું તો પણ મારે તેનો ઊંડાણથી ફરી અભ્યાસ કરવો પડે. હું અહીં સામાસિક કે અન્ય પ્રકારના શબ્દોને લખવાના પ્રસંગોએ વર્તવી પડતી સાવધાનીઓ અંગે થોડીક વાત કરવા માગું છું. અહીં હું ‘વાત’ શબ્દનો પ્રયોગ કરું છું, ત્યારે એક આડવાત કહેવાનું મન થાય છે કે વ્યાકરણ કે ભાષા અંગેના મારા આવા લેખોને ‘ભાષાના નિયમો’ કે ‘ભાષાનું વ્યાકરણ’ એવાં ભારેખમ શીર્ષકોના બદલે એમ લખવામાં આવે કે ‘ભાષાની (હળવી) વાતો!’ તો તે યથોચિત ગણાશે, જેવી રીતે કે મારો બ્લોગ છે – William’s Tales (વિલિયમની વાતો)! અહીં મેં ઉપર ‘લખવાના પ્રસંગોએ’ શબ્દો વાપર્યા છે અને તેથી આપ સમજી શકશો કે બોલવામાં કંઈ ખુલાસા આપવા પડતા હોતા નથી કે “જોજો ભાઈ, હું ‘નદીનું પાણી’ બોલ્યો તેમાં ‘નું’ પ્રત્યયને ‘નદી’ની લગોલગ સમજવાનો છે!”

અહીં નીચે સામાસિક કે એવા અન્ય પ્રકારના શબ્દો લખતી વખતની સાવધાનીઓ વર્તવા માટેનાં થોડાંક ઉદાહરણો આપું છું. માબાપ લખાય (નહિ કે,મા બાપ); સંધ્યાટાણે (નહિ કે, સંધ્યા ટાણે); નદીનું પાણી (નહિ કે, નદી નું પાણી); સઘળાંએ (નહિ કે સઘળાંઓએ). આટલેથી શબ્દો લખવાની સીધી જ સાચી રીતનાં થોડાંક વધુ ઉદાહરણો આપું છું : દરેક વ્યક્તિએ, ઉદાર લોકોએ, માથાભારે, વહેલુંમોડું, સાથસહકાર, ગણ્યાગાંઠ્યા, રીતરિવાજ, યથાશક્તિ, વાણીવિલાસ, વેળાસર, બહુમુખી, (નદીનો કિનારો, નદીના ઊંડાણમાં, નદીની રેતી, નદીનું વહેણ, નદીનાં માછલાં) – પાછલા શબ્દની જાતિ કે વચન પ્રમાણે નો, ના, ની. નું, નાં લખાય.

ઉદાહરણો સાથેનું સમાસ અંગેનું સાવ પ્રારંભિક જ્ઞાન મેળવવા ઉત્સુક એવાં અભ્યાસુ ભાઈઓ–બહેનો માત્ર પાંચેક મિનિટના વાંચનથી આ
(http://www.garavigujarati.com/2012/04/blog-post_9307.html) લિંકે લાભ ઉઠાવી શકશે.

-વલીભાઈ મુસા

(‘વેબગુર્જરી’ ઉપર પ્રથમ પ્રકાશિત)