(૩૧૫) મારી હંગામી જહાંગીરી ફકીરી!

મનોવિજ્ઞાન કે શરીરશાસ્ત્રમાં મનુષ્યજીવનની વર્ગીકૃત કરવામાં આવતી વિવિધ અવસ્થાઓ પૈકીની એક અવસ્થા હોય છે પૌગંડાવસ્થા (Adolescence Period). આ આયુષ્યકાળ એટલે કિશોરાવસ્થા અને યુવાવસ્થાનો સંધિકાળ. મનોવૈજ્ઞાનિકોનું માનવું છે કે વ્યક્તિના વ્યક્તિત્વના વિકાસ માટેનો આ એક નાજુક તબક્કો છે. છોકરો હોય કે છોકરી, પણ આ આયુષ્યકાળે તેમનામાં થતા શારીરિક ફેરફારો સાથે વૈચારિક પરિવર્તન પણ આવતું હોય છે. પોતે પોતાની, પોતાના કુટુંબની અને પોતાના સમાજની વાસ્તવિક પરિસ્થિતિઓને અવગણીને પણ સુધારાવાદી વિચારો ધરાવવા માંડે છે. પોતે એવાં ક્રાંતિકારી કદમો ઊઠાવવા ઝંખે છે અને તે પણ એટલી હદે કે તેઓ પોતાની વિદ્યાર્થી તરીકેની જવાબદારીઓને પણ ભૂલી જાય છે. આવા સમયે જે તે છોકરા કે છોકરીના શિક્ષકો, પ્રગતિશીલ સ્કૂલ હોય તો ત્યાં કામ કરતા કાઉન્સેલર્સ અને કુટુંબમાંનાં શિક્ષિત વડીલજનોએ સતર્કપણે તેમને યોગ્ય દિશાસૂચનો કરવાં જોઈએ. વળી તેમણે તેમનાં સામાજિક ન્યાય અંગેનાં ક્રાંતિકારી વિચારોનાં યથાયોગ્ય શમન, વળાંક કે અભિવ્યક્તિઓ પણ થવા દેવાં જોઈએ.

માત્ર માનસશાસ્ત્રીય જ્ઞાન અને વિચારો ધરાવતા મારા સુજ્ઞ વાચકો જ નહિ, પણ સહજ જ્ઞાન અને સમજ ધરાવતા અન્ય વાચકો જોગ પણ મારા લેખના શીર્ષકમાં સૂચિત એવા વિષયપ્રવેશ પૂર્વેની ઉપરોક્ત ભૂમિકા આપ્યા બાદ આગળ વધવા પહેલાં ખુલાસો કરી લઉં કે હવે પછીનું મારું કથન સ્વાનુભવજન્ય આત્મલક્ષી જ છે. અહીં જે પ્રસ્તુત થાય તેને મારી આત્મપ્રશંસા ન સમજતાં એ ઉંમરનાં કોઈપણ કિશોર કે કિશોરી દ્વારા અનુભવાતાં વૈચારિક મનોમંથનો તરીકે જ સ્વીકારી લેવાની માનસિકતા અપનાવી લેવાની આપ સૌ વાચકો પાસે અપેક્ષા રાખતાં મારા લેખ સબબે હવે હું આગળ વધી રહ્યો છું.

મારા માધ્યમિક શાળાજીવનના પ્રાથમિક તબક્કે કેટલાક સમય માટે હું પાલનપુર ખાતેના નવીન જ શરૂ થએલા એક સાર્વજનિક છાત્રલયમાં નિવાસ કરતો હતો. તેના પ્રત્યક્ષ સંચાલકો ગાંધીવાદી વિચારશરણીને વરેલા હતા. પાલનપુરના કેટલાક જૈન દાતાઓની રાહબરી અને તેમની નાણાંકીય સહાય થકી એ સંસ્થા શિક્ષણના ઉમદા હેતુ માટે સમર્પિત અને પ્રવૃત્ત હતી. સાવ સંક્ષિપ્તે કહેતાં એ સંસ્થાનું વાતાવરણ પ્રાચીન ગુરુકુળજીવનને મળતું આવતું હતું. સ્વાશ્રય, સાદગી, સફાઈ, વ્યાયામ, ચારિત્ર્યઘડતર, સહકાર અને સંઘભાવના જેવાં છાત્રોનાં વ્યક્તિત્વવિકાસનાં પાસાંઓ ઉપર પૂરતું ધ્યાન આપવામાં આવતું હતું. અઠવાડિયે કે પખવાડિયે દસેક કિલોમીટર દૂર એવા વતન કાણોદર ખાતે રવિવારે કે એવી બેત્રણ સળંગ રજાઓ દરમિયાન મારે આવવાનું થતું હતું. મારું કુમળું માનસ કઠોર છાત્રાલયજીવન અને અમારા સુખમય કૌટુંબિક જીવનની સરખામણી કરતાં અકથ્ય એવી અકળામણ અનુભવતું હતું. શરૂઆતમાં તો મને એવું લાગતું અને મારા ગૃહપતિ (Rector) પણ કહેતા કે હું નદીના મીઠા જળનું માછલું સમુદ્રના ખારા જળમાં આવી ગયું છું. તેમનો કહેવાનો મતલબ એ હતો કે સુખી ઘરનો આ છોકરો કષ્ટદાયક છાત્રજીવન ગાળી શકશે કે કેમ! પરંતુ ધીમેધીમે અનુકૂલન સધાતું ગયું અને પછી ખાસ તો મને ત્યાંની ગાંધીજી દ્વારા પ્રબોધાએલી સાદગી વિશેષપણે સ્પર્શી ગઈ. મનમાં એક વિચારબીજ રોપાઈ ગયું કે જિંદગીભરની સાદગી તો કદાચ શક્ય ન પણ બને, પરંતુ ઓછામાં ઓછી એકાદબે વર્ષ પૂરતી સાદગીનો પ્રયોગ તો ગમે ત્યારે જીવનમાં કરવો જ રહ્યો. મારા મતે આ એક એવી કસોટી હતી કે જેમાંથી પાર ઉતરનાર ભવિષ્યે કઠોર જીવન પણ જીવી શકે.

સર્જનહારની અપાર મહેરબાનીએ અમારી આર્થિક સ્થિતિ ઘણી સારી હતી. હાથશાળ ઉદ્યોગમાં Master Weaver ની હૈસિયતે અમદાવાદ આસપાસનાં પટેલોનાં ગામડાંઓમાં ચાલતી ખાસ પ્રકારની સાડીઓનો અમારો બહોળો કારોબાર હતો. અમારો હાથશાળ કાપડ વણાટનો ઉદ્યોગ પાછળ જતાં યંત્રશાળોમાં ફેરવાઈ ગયો હતો. ખેતીવાડી અને પશુપાલનની વધારાની પુરક આવકો પણ હતી. ઘરમાં સ્ત્રીવર્ગ પાસે એ સમયે મર્યાદિત કુટુંબોમાં જ સંભવિત ગણાય તેવા મોંઘામૂલા દરદાગીના પણ હતા. સામાજિક સારામાઠા પ્રસંગોમાં જમણવાર અને કરકરિયાવરના ખર્ચાઓ છૂટા હાથે થઈ શકતા હોય ત્યાં કરકસર કે સાદગીનો કોઈ સવાલ જ ઊભો થતો ન હતો. સાઈઠના દસકામાં પેલું થોડાંક જ વર્ષો પહેલાં રોપાઈ ગએલું સાદગીનું વિચારબીજ એકાએક પાંગર્યું અને એક જ વર્ષના સમયગાળા પૂરતો અને મારી જાતને જ લાગુ પડતો સાદગીનો પ્રયોગ હાથ ધરવાનું મેં વિચાર્યું. પિતાજી તો હયાત ન હતા, પણ મોટાં ભાઈબહેન અને બે માતુશ્રીઓના વિરોધ વચ્ચે એક નિશ્ચિત દિવસથી પૂરા એક વર્ષ માટેની હંગામી જહાંગીરી ફકીરી ધારણ કરી લેવાનો નિર્ધાર મારાથી થઈ ચૂક્યો હતો.

મારા પ્રયોગના સમયગાળા દરમિયાન મારે કુટુંબ સાથે જ રહેવાનું હતું અને બધાંયની સાથે સમૂહગત ચાપાણી, ભોજન, સૂવું-બેસવું, લોન્ડ્રી, માથામાં તેલ નાખવું ઈત્યાદિ જરૂરિયાતો સૌની જેમ જ સૌની સાથે પ્રાપ્ત કરવાની હતી. મારા સાદગીના પ્રયોગમાં તો મારે મારી જાત પૂરતી સાવ અંગત જરૂરિયાતો જેવી કે પોષાક, બાલદાઢી, વ્યસન, પગરખાં વગેરે ખર્ચને પહોંચી વળવા માટે વાર્ષિક લઘુતમ રકમનું અંદાજપત્ર બનાવવાનું હતું. સોંઘવારીના એ દિવસો હતા અને આમ પુખ્ત વિચારણાના અંતે મેં વાર્ષિક માત્ર રૂ|. ૧૮/- (અઢાર)માં જ મારી અંગત જરૂરિયાતો પૂરી કરવા માટેની જોગવાઈ વિચારી કાઢી હતી.

મારાં રોજિંદાં પહેરવાનાં ચાલુ કપડાં મારે એક વર્ષ માટે સાચવીને ઠેકાણે મૂકી દેવાનાં હતાં. અમારો હાથશાળનો ઉદ્યોગ હોઈ મલમલના તાણામાં બેવડા વાણાના તાર ઠોકી ઠોકીને લેંઘા-ઝભ્ભાની એક જોડ અને આંતરવસ્ત્રોની બે જોડ માટે ઘટ્ટ કાપડ વણાવી દીધું હતું. ઘરમાં પહેરવા માટેની એક હાથવણાટની લુંગી ખરીદી લીધી હતી. આમ કાપડની ગણી કાઢેલી કિંમત અને સિલાઈ સાથેની મારી કપડાંની કુલ કિંમત રૂ|. ૧૨/- થઈ હતી. તમાકુવાળાં અમર્યાદિત પાન ખાવાની આદતના વિકલ્પે એક આના (છ પૈસા) વાળી દેશી તમાકુની મહિનાની એક પડીકી અને પાનની દુકાનોએ મળતા મફત ચુના સાથે વાર્ષિક રૂ|.૦.૭૫ ની વ્યસન ખર્ચની મેં જોગવાઈ કરી લીધી હતી. એ વખતે માત્ર બાલ કપાવવાનો ભાવ રૂ|.૦.૨૫ હતો. દર ત્રણ માસના સમયગાળાને જાળવી રાખતાં બાલ કપાવવાનો વર્ષનો રૂ|. ૧/- અને હિંદુમિત્રોની માફક શ્રાવણ માસની જેમ મારે આખી દાઢી વધવા દેવાની હતી. બેત્રણ મહિનાના સમયાંતરે માત્ર પાણી વડે ગળાના ભાગે ચહેરો બનાવવા કે દાઢી કરી લેવા માટે રૂ|. ૦.૦૩ ની કિંમતની ભારત કંપનીની બ્લેડ નંગ- ૫ ઉપયોગમાં લેવાની હતી, જેનું વાર્ષિક ખર્ચ અઢી આના એટલે કે રૂ|. ૦.૧૫ ગણવામાં આવ્યું હતું. પગમાં પહેરવા માટેની વધારાની રબરની સ્લીપર (સપાટ) જેની કિંમત રૂ|. ૧.૩૫ અને નજીકના જગાણા ગામમાં મળતાં સાવ દેશી ચામડાનાં પોલિશ પણ ન થઈ શકે તેવાં ચંપલની જોડ-૧ જેની કિંમત રૂ|. ૨.૭૫ હતી તે બેઉ ખરીદી લેવામાં આવ્યાં હતાં.

મારા પ્રયોગાત્મક એક વર્ષના સમયગાળામાં મને કેટલાક કડવામીઠા અનુભવો પણ થયા હોવા છતાં લોકોનાં મહેણાંટોણાં કે મજાકમશ્કરીથી હું મેદાન છોડી જનારાઓમાંનો ન હતો. મારા દૃઢ મનોબળ અને કુટુંબીજનોના નૈતિક પીઠબળથી મેં હાથ ધરેલા મારા મિશનને મેં સાંગોપાંગ પાર પાડ્યું હતું. છેલ્લા એકાદ માસ દરમિયાન હાથવણાટનો એકમાત્ર લેંઘો ઘસાઈ જતાં લુંગી ઉપર ઝભ્ભો પહેરવાનો થતાં મિત્રો મને મદારીની ઉપમા આપતા હતા. સ્લીપર (સપાટ) ની એડીઓ તૂટી જતાં સોયદોરાથી સાંધવાના નિષ્ફળ પ્રયાસના અંતે કેટલાક દિવસ વિનોબા કે સુદામાની જેમ ખુલ્લા પગે ચાલી નાખવાના વિકલ્પ ઉપર પણ આવવું પડ્યું હતું. એ દિવસોમાં ત્રણ મહિને બાલ કપાવવાના કારણે છેલ્લા મહિના દરમિયાન વધી ગએલા વાળ કપાવવા માટે કેટલાંક સ્નેહીજન તો તેમના તરફથી ગમ્મત ખાતર રૂ|. ૦.૨૫ની ઓફર કરતાં હતાં. કરકસરના ભાગ રૂપ આખા વર્ષ દરમિયાન એકેય ચલચિત્ર (Movie) ન જોવાના સંકલ્પ ઉપરાંત મિત્રો સાથેની સંયુક્ત ખર્ચે યોજાતી ઊજાણીઓ તથા અત્તરના ઉપયોગનો પણ મારે ત્યાગ કરવો પડ્યો હતો.

મારા સુજ્ઞ વાચકોને એ જાણવાની કદાચ જિજ્ઞાસા થશે કે મારા આ પ્રયોગની મારા માટેની ફલશ્રુતિ શું હતી. આના જવાબમાં હું મનોવિજ્ઞાનના Transfer of Training ના સિદ્ધાંતને ટાંકીશ. મારા પ્રયોગના આખા વર્ષ દરમિયાન મને મારા સંકલ્પની પરિપૂર્તિ માટે એવી નૈતિક પીઠબળની ઊર્જા મળતી રહી કે જે થકી હું માનસિક રીતે મારા ભાવી જીવનના પડકારો ઝીલવા માટેની સજ્જતા અને પરિપક્વતા ધારણ કરતો ગયો. અમારા ખેતીના પૂરક વ્યવસાય દરમિયાન કોઈ વખતે સાથી (Farm worker) ની ગેરહાજરીના સંજોગોમાં હું નિ:સંકોચપણે મહેનતનું કામ પણ કરી લેતો. હાથશાળના વ્યવસાયમાં નિશ્ચિત લંબાઈના તાણાના તાર ખેંચવા માટે આઠદસ કિલોમીટર જેટલું ચાલવાનું કાર્ય સાવ આસાનીથી થઈ શકતું હતું. મહેનત-મજૂરી કરવામાં કે સાદગી અપનાવવામાં કોઈ મહેણું નથી એવા પ્રકારની માંનસિકતા કેળવાય તે કંઈ નાનીસૂની વાત ન ગણાય. આ માટેનું એક જ સાવ સામાન્ય ઉદાહરણ આપીશ. વળી નિખાલસભાવે કહું તો આ ઉદાહરણથી મારી જાતને હું માતૃભક્ત શ્રવણ પણ સાબિત કરવા માગતો નથી.

વાત એમ હતી કે એક દિવસે સાંજે મારાં વયોવૃદ્ધ માતા માથે નાનકડો લીલા ઘાસનો ભારો ઊંચકીને ખેતરેથી ઘર તરફ જઈ રહ્યાં હતાં. જોગાનુજોગ ગામના એમના ઘર તરફના રસ્તા ઉપર હું બીજા આડા રસ્તેથી આવી ચઢ્યો અને હું પણ ઘર તરફ જઈ રહ્યો હતો. તેમને જોતાંની સાથે જ મેં સહજ રીતે જ તેમની નજીક જઈને તેમના માથા ઉપરનો ભારો મારા માથે ઊંચકી લીધો અને આગળ આગળ ચાલવા માંડ્યો. મારાં માતાજી ‘ના બેટા, ના’ કહેતાં રહ્યાં અને હું તો આગળ ને આગળ વધતો જ રહ્યો. ઘરે પહોંચ્યા બાદ તેમણે મીઠા શબ્દોમાં ઠપકો આપતાં કહ્યું હતું કે, ‘આ તો મારી રોજિંદી કામગીરી છે અને તારે આમ ભારો ઉપાડી લેવાની શી જરૂર હતી?’ મેં હસતાં હસતાં જવાબ વાળ્યો હતો કે ‘એ શું સારું લાગત કે આગળ આગળ માડી મારાં ભારો ઊંચકીને જતાં હોય અને પાછળ પાછળ તેમનો જુવાનજોધ દીકરો પેન્ટના ખિસ્સામાં હાથ નાખીને ચાલ્યો આવતો હોય!’ અને એ બિચારાં હસી પડ્યાં. આ ઘટના તો સામાન્ય છે પણ એ દ્વારા હું એ બતાવવા માગું છું કે મારા પેલા સાદગીના પ્રયોગશીલ એ વર્ષ દરમિયાનની કેળવાએલી ઉભય મારી સ્વયંશિસ્ત અને વૈચારિક પરિપક્વતા અહીં સ્વાભાવિક રીતે જ પોતાનું કામ કરી ગઈ હતી.

મારી મનમરજીથી અપનાવાએલી એ ‘મારી હંગામી જહાંગીરી ફકીરી’ એ મારા લગભગ પોણી સદી જેટલા લાંબા જીવનપટ ઉપર એક એવી ઘેરી અસર પાડી છે કે મારા સંયુક્ત પરિવારમાં મારી દ્વિતીય અને તૃતીય સ્તરની સંતતિ પણ એવી રીતે ઊછરી છે કે જીવનમાં આવનારી સંભવિત આસમાની-સુલતાની પ્રસંગે પોતાનું ધૈર્ય જાળવી રાખીને તે સાબિત કદમ ઊભી રહી શકે.

આ લેખમાં ખૂબ જ ચીવટ રાખી હોવા છતાં મારાથી અનાયાસે કોઈ આત્મશ્લાઘા થઈ ગઈ હોય તો આપ સૌ વાચકોની ક્ષમા પ્રાર્થીને અત્રેથી વિરમું છું.

ધન્યવાદ.

– વલીભાઈ મુસા